Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία έχει υποστεί κατά καιρούς δριμεία κριτική, συνήθως, δε, αντιδιαστέλλεται από την άμεση δημοκρατία, τα θετικά της οποίας εκθειάζονται πολλαπλώς. Ηδη γι’ αυτό αποκτά ιδιαίτερη αξία το τελευταίο βιβλίο του Παναγιώτη Δουδωνή με τίτλο «Το πολίτευμα της συνύπαρξης. Για την αντιπροσωπευτική μας δημοκρατία» (εκδ. Αρμός, 2021). Ενα βιβλίο που, με απλή και ταυτόχρονα επιστημονική γλώσσα, μας υπενθυμίζει τα θετικά στοιχεία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, τα οποία συνήθως τα προσπερνάμε βιαστικά, ίσως γιατί τα θεωρούμε αυτονόητα.
Συχνά η υπεράσπιση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας γίνεται με έναν «ενοχικό» τρόπο, υπό την έννοια ότι το αντιπροσωπευτικό σύστημα δικαιολογείται με επίκληση του ανέφικτου της άμεσης δημοκρατίας. Πράγματι, η άμεση δημοκρατία στην καθαρή της μορφή είναι ανέφικτο να εφαρμοστεί στις σημερινές πολυπληθείς κοινωνίες. Επίσης, ο κύριος θεσμός άμεσης δημοκρατίας, το δημοψήφισμα, παρουσιάζει σημαντικά μειονεκτήματα: Ο λαός αποφασίζει σε ένα ερώτημα που του έχει θέσει ένα τρίτο όργανο (η κυβέρνηση ή η Βουλή) και μπορεί να τοποθετηθεί με ένα «ναι» ή ένα «όχι». Με αυτόν τον τρόπο αγνοούνται άλλες εναλλακτικές λύσεις και αθροίζονται (συνήθως στο «όχι») ψήφοι εντελώς διαφορετικής προέλευσης.
Η θεμελίωση της υπεροχής της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με το ανωτέρω σκεπτικό είναι εν μέρει μόνο ορθή, γιατί και στο αντιπροσωπευτικό σύστημα χρησιμοποιούνται θεσμοί άμεσης δημοκρατίας, οπότε γίνεται λόγος και για «ημιαντιπροσωπευτική» δημοκρατία. Ετσι, το Σύνταγμά μας προβλέπει τη δυνατότητα προκήρυξης δημοψηφίσματος ως ένα «έκτακτο» μέσο έκφρασης της λαϊκής βούλησης. Επίσης, με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2019 προβλέφθηκε και η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία, μέσω της οποίας ένας αριθμός πολιτών μπορεί να προκαλέσει τη συζήτηση μιας πρότασης νόμου στη Βουλή. Η λελογισμένη χρήση θεσμών της άμεσης δημοκρατίας μπορεί επομένως να αποτελέσει ένα πολύτιμο «μπόλιασμα» της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Το αντιπροσωπευτικό σύστημα είναι αναντικατάστατο προεχόντως γιατί, όπως ορθώς επισημαίνει ο Παναγιώτης Δουδωνής, είναι το πολίτευμα της συνύπαρξης: «Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία «αποπροσωποποιεί» αξιώσεις και απόψεις, συνταιριάζοντας τον αφαιρετικό χαρακτήρα της αντιπροσώπευσης με τον γενικό χαρακτήρα των νόμων σε ένα κράτος δικαίου. Αυτός είναι ένας ακόμα τρόπος με τον οποίο η αντιπροσωπευτικότητα συμβάλλει στην «καταλλαγή» των πολιτικών παθών και στη σύνδεση των πολιτών σε ένα συμβιωτικό όλον». Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία δεν είναι όμως μόνο το πολίτευμα της συνύπαρξης. Είναι και το πολίτευμα της σύνθεσης. Μέσω της κοινοβουλευτικής διαδικασίας και αμοιβαίων υποχωρήσεων είναι δυνατή η σύνθεση διαφορετικών απόψεων στην τελική διατύπωση του νόμου, στοιχείο που προάγει επίσης την κοινωνική συνοχή.
Ο Παναγιώτης Δουδωνής μας καλεί με το βιβλίο του σε έναν νηφάλιο διάλογο. Οχι μόνο για τα πλεονεκτήματα, αλλά και για τα προαπαιτούμενα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Το αντιπροσωπευτικό σύστημα, για να είναι πράγματι αντιπροσωπευτικό, χρειάζεται πολιτικά κόμματα και βουλευτές που να εκφράζουν το σύνολο της κοινωνίας (εκτός των υποστηρικτών της βίας). Αρα, χρειάζεται δημοκρατικά οργανωμένα κόμματα, τα οποία να αποτυπώνουν το μεγαλύτερο δυνατό φάσμα των ιδεολογικών και πολιτικών τάσεων μιας κοινωνίας. Το πολύχρωμο της κοινωνίας πρέπει να αντανακλάται και στο πολιτικό σκηνικό, είτε εντός του ίδιου κόμματος είτε με διαφορετικά κόμματα. Σε μια αντιπροσωπευτική δημοκρατία πρέπει να εκπροσωπούνται και ο συντηρητικός και ο προοδευτικός ψηφοφόρος, και το Κέντρο και η δεξιά και η αριστερή ιδεολογία, και η πιο φιλελεύθερη και η πιο κοινωνική προσέγγιση, και η άποψη για περισσότερο και η άποψη για λιγότερο παρεμβατικό κράτος. Διαφορετικά, θα έχουμε δημοκρατία, αλλά όχι αντιπροσωπευτική.
Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
