Η επίθεση στη Γάζα, η δεύτερη μεγάλη γεωπολιτική κρίση τής μεταψυχροπολεμικής εποχής, ανατρέπει πάλι τις ψευδαισθήσεις. Η προηγηθείσα ουκρανική κρίση διέψευσε την πεποίθηση ότι οι πόλεμοι στην Ευρώπη έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί. Ο πόλεμος Χαμάς – Ισραήλ αναστέλλει τις ελπίδες για μια διαδικασία εξομάλυνσης στη Μέση Ανατολή μετά τις Συμφωνίες του Αβραάμ.
Χρειάζεται να διδαχθούμε από τις δύο πρόσφατες αντιπαραθέσεις, σε μια προσπάθεια να κατανοήσουμε τον νέο επικίνδυνο κόσμο.
Η έκπληξη και ο αιφνιδιασμός της Δύσης δεν δικαιολογούνται. Και στις δύο περιπτώσεις τα σημάδια ήταν σαφή· οι δυτικές οικονομιστικές ψευδαισθήσεις, όμως, τα καθιστούσαν αόρατα. Ως τη ρωσική εισβολή, η Δύση, πεπεισμένη από το ρωσικό αφήγημα, θεωρούσε ότι η ενέργεια δεν θα χρησιμοποιούνταν ως γεωπολιτικό όπλο· επίσης, ότι τα οικονομικά συμφέροντα θα κυριαρχούσαν στη σχέση Ρωσίας – Ευρώπης. Κατ’ αναλογίαν, οι Ισραηλινοί θεωρούσαν ότι οι προηγμένες οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στη Γάζα και στα ισραηλινά εδάφη εξουδετέρωναν τους κινδύνους.
Η μετάβαση από την εποχή της οικονομίας στην εποχή της γεωπολιτικής απαιτεί σημαντική προσαρμογή στις αναλυτικές μας προσεγγίσεις. Την ενδελεχή επεξεργασία ποσοτικών δεδομένων χρειάζεται να διαδεχθεί η ποιοτική κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Η Ρωσία υποτίμησε την ικανότητα των Ουκρανών να αντισταθούν. Παρά την τεράστια υπεροπλία της, ηττήθηκε από τις ασθενέστερες δυνάμεις της Ουκρανίας. Ανάλογο ήταν το λάθος του Ισραήλ. Οι εξαιρετικά έμπειρες και τεχνικά ισχυρές υπηρεσίες πληροφοριών ξεγελάστηκαν από τη Χαμάς. «Πώς ο ισχυρότερος στρατός στην περιοχή, … πώς μυστικές υπηρεσίες, ικανές να εντοπίσουν έναν αρχιτρομοκράτη στον τρίτο όροφο δεξιά σε ένα κτίριο τριάντα ορόφων, υπήρξαν ανίκανες να δουν το κτύπημα να έρχεται και κατόπιν να το αποτρέψουν;» αναρωτιέται ο ιστορικός και διπλωμάτης Ελί Μπαρναβί («Le Monde», 10.10.23).
Ο υπεροπτικός εφησυχασμός, ο βασισμένος στην ποσοτική και τεχνολογική υπεροχή, εγκυμονεί θανάσιμο κίνδυνο. Η δυσπρόβλεπτη καινοτομία του αντιπάλου ανατρέπει επενδύσεις δεκαετιών, δημιουργώντας προϋποθέσεις στρατηγικού αιφνιδιασμού. Με μικρά αυτοσχέδια οπλικά συστήματα οι Ουκρανοί προξένησαν καίρια πλήγματα στον ρωσικό στόλο και στις υποδομές του. Το Ισραήλ παρακολουθούσε κάθε τετραγωνικό μέτρο στη Γάζα με ισχυρότατα ηλεκτρονικά μέσα. Ο τεράστιος όγκος πληροφοριών ώθησε τους αρμοδίους να χρησιμοποιήσουν τεχνητή νοημοσύνη για να τις επεξεργαστούν. Η μυθοποίηση των big data τους αποκοίμισε. Οι τρομοκράτες της Χαμάς, με τη βοήθεια των συμμάχων τους, κατόρθωσαν να στρέψουν την τεχνολογία αυτή προς όφελός τους. Τροφοδότησαν τις ισραηλινές ηλεκτρονικές μηχανές με παραπλανητικά στοιχεία, ώστε να κρυφτούν οι τεράστιες και περίπλοκες προετοιμασίες της επίθεσης. Η πίστη στο αλάνθαστο της τεχνολογίας έναντι του ανθρώπινου παράγοντα απεδείχθη η αχίλλειος πτέρνα της ισραηλινής άμυνας.
Οι τρέχουσες εξελίξεις αποκαλύπτουν ότι όταν η άμυνα, η πληροφορία και η διπλωματία στηρίζονται σε παγιωμένες συνήθειες και συντηρητικές δομές, οι συνέπειες είναι καταιγιστικές. Οι ζωτικοί αυτοί τομείς δεν διαφέρουν από την οικονομία, όπου τεράστιες επιχειρήσεις σαρώθηκαν από τολμηρές καινοτόμους επινοήσεις των ανταγωνιστών τους. Η καλλιέργεια πνεύματος out of the box, η φαντασία και η αντισυμβατικότητα συνιστούν ζωτική ανάγκη.
Ο πόλεμος Χαμάς – Ισραήλ επιβεβαίωσε τα όσα αποκαλύφθηκαν με την ουκρανική κρίση. Η Δύση έχει ήδη διαπιστώσει ότι το μεγαλύτερο τμήμα της ανθρωπότητας απέφυγε να καταδικάσει την εξόφθαλμη παραβίαση του διεθνούς δικαίου από τη Ρωσία. Ο ίδιος χάρτης της διχοτομημένης ανθρωπότητας ισχύει και ως προς την καταγγελία των αγριοτήτων τής Χαμάς. Επιβεβαιώνεται η συναισθηματική απόκλιση ανάμεσα στη Δύση και στον ετερογενή χώρο που αποκαλείται «Παγκόσμιος Νότος». Αυτή η διαίρεση της ανθρωπότητας δεν προοιωνίζεται τίποτε καλό. Από την εξιδανικευμένη ενοποίηση του κόσμου μέσω της παγκοσμιοποίησης βαδίζουμε προς τη διχοτόμηση και τον τεμαχισμό.
Απεδείχθη και πάλι ότι η πολιτική σκηνή δεν μπορεί να διαχωριστεί από την αμυντική ικανότητα. Η βαθιά πολιτική κρίση του Ισραήλ συνέβαλε αισθητά στην αστοχία απέναντι στην επίθεση της Χαμάς. Η ισραηλινή κοινωνία είχε στραμμένη την προσοχή της στις εσωτερικές αντιθέσεις, παραβλέποντας τις έξωθεν απειλές. Αντιστρόφως ανάλογα ισχύουν για τη Ρωσία του Πούτιν. Η ανελευθερία και η έλλειψη ανοικτού διαλόγου εμπόδισαν το καθεστώς να σταθμίσει τις δυσκολίες της επιχείρησης εναντίον της Ουκρανίας.
Οπως με την Ουκρανία, ο πόλεμος Χαμάς – Ισραήλ εκτυλίχθηκε στο έδαφος μιας «παγωμένης σύγκρουσης». Απεδείχθη ότι η αναβλητικότητα και η αδιαφορία στην αντιμετώπιση αυτών των γεωπολιτικών φαινομένων δημιουργούν προϋποθέσεις για εκρήξεις με ανυπολόγιστες συνέπειες. Μια τέτοια «παγωμένη σύγκρουση» είναι και το Κυπριακό. Δεν είναι η μόνη. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας άφησε πίσω της σειρά από τέτοιες ωρολογιακές βόμβες. Η πρόσφατη ανθρωπιστική καταστροφή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ πραγματοποιήθηκε στο έδαφος μιας ακόμη «παγωμένης σύγκρουσης». Η βραχυπρόθεσμη, καιροσκοπική και οικονομιστική θεώρηση των ηγετών του κόσμου συμβάλλει στη διατήρηση τέτοιων καταστάσεων. Αυτό σημαίνει ότι ανά πάσα στιγμή ελλοχεύει μια νέα έκρηξη.
Οι ευρύτερες συνέπειες από την επίθεση στη Γάζα δεν μπορούν ακόμη να εκτιμηθούν. Δυστυχώς, υπάρχουν δυνάμεις με συμφέρον την επέκταση της κρίσης. Το Ιράν δεν επιθυμεί την εξομάλυνση των σχέσεων του Ισραήλ με τον αραβικό κόσμο· η Ρωσία ελπίζει να μειωθεί η πίεση εναντίον της, καθώς η δυτική προσοχή θα στραφεί προς τη Μέση Ανατολή. Οι δύο κρίσεις συνδέονται επομένως – και επικινδύνως. Η Ελλάδα βρίσκεται γεωγραφικά, και όχι μόνο, ανάμεσα.
Ο κόσμος γίνεται ταυτοχρόνως περισσότερο άγριος και περισσότερο «έξυπνος». Η άμυνα, η διπλωματία και οι υπηρεσίες πληροφοριών πρέπει να ελκύσουν και να ενθαρρύνουν καινοτόμες δυνάμεις. Η λειτουργία τους πρέπει να καταστεί περισσότερο αντισυμβατική και «οριζόντια».
Οι Ελληνες, με την οικονομική κρίση, απέβαλαν πολλές ψευδαισθήσεις ως προς τα οικονομικά και κοινωνικά «κεκτημένα». Τώρα, με τα τραγικά τεκταινόμενα, πρέπει να διαλυθούν οι ψευδαισθήσεις και ως προς τα γεωπολιτικά «κεκτημένα».
Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής, Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1).
