Τι είναι η αλήθεια;

Ο Ιησούς στέκεται μπροστά στον Πιλάτο για να επικυρωθεί από τη ρωμαϊκή αρχή η θανατική του καταδίκη. Στην ερώτηση του ρωμαίου διοικητή «τι σου καταμαρτυρείται», αυτός απαντά «ήρθα για να μαρτυρήσω την αλήθεια». Είναι τότε που Πιλάτος αναρωτιέται με την πασίγνωστη φράση: «τι είναι αλήθεια». Και φεύγει, παραδίδοντας τον Ιησού στον όχλο.

Ενώ δικάζει για να επιβάλει ποινή, δεν τον ενδιαφέρει η αλήθεια ∙ φοβάται τις απειλές του όχλου και υποτάσσεται σε αυτόν.

Είναι τόσο απρόσιτη η αλήθεια ώστε, ακόμη και όταν απονέμεται δικαιοσύνη, να είναι αδύνατη η προσέγγισή της; Υποτάσσεται σε σκοπιμότητες, εργαλειοποιείται και τελικώς καταλήγει σε παρωδία η αναζήτησή της; Αυτά τα ερωτήματα μας ταλανίζουν σήμερα στην πορεία για την αναζήτηση των υπευθύνων της ανθρωποκτόνου σύγκρουσης των τρένων στα Τέμπη. Και ένα αντίστοιχο ερώτημα, για το μυστήριο της αλήθειας, επανέρχεται μέσα μας, όταν, στο τέλος της Μεγάλης Εβδομάδας, γιορτάζουμε μιαν Ανάσταση, που η εμπειρία και η λογική μας δεν μπορούν να χωρέσουν.

Τι είναι αλήθεια λοιπόν; Τι είναι η αλήθεια;

Ανεβαίνουμε κλιμακωτά πέντε σκαλιά για να την προσεγγίσουμε:

Η αλήθεια είναι μαρτυρία

Η δικαστική αλήθεια χτίζεται πάνω στις μαρτυρίες προσώπων που καταθέτουν ό,τι είδαν και άκουσαν, εγγράφων από όπου προκύπτουν γεγονότα, πραγματογνωμόνων που διαφωτίζουν τη Δικαιοσύνη με τις τεχνικές τους γνώσεις. Η αλήθεια είναι η αντιστοίχιση στην πραγματικότητα ενός ισχυρισμού.

Δεν χτίζεται όμως η δικαστική αλήθεια πάνω σε κάθε μαρτυρία. Μόνο στις αξιόπιστες. Αυτές που διέρχονται επιτυχώς μια διπλή δοκιμασία: να είναι αξιόπιστος ο μάρτυρας, τα έγγραφα, ο πραγματογνώμονας ∙ να είναι αξιόπιστο αυτό που προβάλλεται ως αληθές. Οι μαρτυρίες μπορεί να αντιφάσκουν, είτε μεταξύ τους – κάτι που διαφαίνεται στις πραγματογνωμοσύνες για τα Τέμπη –, είτε με τα διδάγματα της κοινής πείρας – κάτι που στις μαρτυρίες για την Ανάσταση ολοφάνερα συμβαίνει.

Οταν στεκόμαστε ως τρίτοι αναζητώντας την αλήθεια από μαρτυρίες, δεν μπορεί παρά να αμφιβάλλουμε σε ό,τι εγείρεται ως αξίωση αλήθειας ενώπιόν μας.

Η αλήθεια είναι αναζήτηση

Γι’ αυτό και η αλήθεια μετατρέπεται σε διαδρομή, σε διαδικασία, σε έρευνα. Ο κόσμος δεν είναι αυτό που μας δείχνουν οι αισθήσεις μας. Ο ήλιος δεν περιστρέφεται γύρω από τη γη, ούτε η ύλη είναι τόσο συμπαγής όπως την αισθανόμαστε. Και η πυρόσφαιρα στα Τέμπη υπαινίσσεται ένα κρυμμένο αίτιο του ανθρωποκτόνου αποτελέσματος που δεν μπορεί να παραμείνει αδιερεύνητο.

Η αλήθεια είναι διαδικασία αναζήτησης. Ως επιστημονική, ιστορική, πολιτική έρευνα μπορεί να συνεχίζεται στο διηνεκές. Οπως το παραδοσιακό αφήγημα για το Θείο Πάθος που κάθε Μεγάλη Εβδομάδα δοκιμάζεται από αποκαλύψεις όσων αναζητούν μια άλλη αλήθεια για τον Ιησού και την προσωπική του ζωή.

Στη δικαιοσύνη όμως η διαδικασία δεν είναι ατέρμονη. Ο ύποπτος, ο κατηγορούμενος, ο εναγόμενος δεν μπορεί να μένουν σε διηνεκή εκκρεμότητα. Το δίκαιο δεν το ανέχεται. Γι’ αυτό και προβλέπει βάρος απόδειξης, που φέρουν η αστυνομία, ο εισαγγελέας, ο ενάγων. Αν, σε εύλογο χρόνο, δεν αντεπεξέλθουν σε αυτό επιτυχώς, τα πρόσωπα κατά των οποίων στρέφονται απελευθερώνονται.

Πρέπει λοιπόν κάποια στιγμή να κηρύξουμε το τέλος της διαδικασίας. Να εκτιμήσουμε ό,τι έχει συγκεντρωθεί και να κρίνουμε. Είναι τότε που η αλήθεια μεταβάλλεται σε σταθμίσεις.

Η αλήθεια είναι σταθμίσεις

Στην αναζήτηση της αλήθειας, οι σταθμίσεις είναι οι αλλεπάλληλες κρίσεις συσχέτισης στοιχείων. Κάθε στοιχείο που έχει συγκεντρωθεί πρέπει να σταθμίζεται με τα λοιπά έτσι που να προκύπτει αν είναι καθοριστικό για την αλήθεια, ή απλώς χρήσιμο, αδιάφορο ή ανακριβές.

Στη δικαιοσύνη – αυτή που έπρεπε να επιβάλει ο Πιλάτος, αυτή που αναζητείται αγωνιωδώς για τα Τέμπη –, το αφήγημα της ενοχής, με όλα τα στοιχεία που το θεμελιώνουν, είναι ό,τι «πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας» οφείλει να διέλθει επιτυχώς τη δοκιμασία των σταθμίσεων.

Δεν αρκούν πιθανολογήσεις, φήμες, διαίσθηση. Δεν πρέπει να υπεισέρχονται προκαταλήψεις. Ούτε βεβαίως τεκμήρια ενοχής. Το τεκμήριο της αθωότητας παίζει εδώ έναν καθοριστικό ρόλο.

Και ο δικαστής οφείλει να αποφασίζει μόνο με τα στοιχεία τα συναφή με την υπόθεση. Οχι με οποιαδήποτε σκοπιμότητα που μολύνει τη δικαιοσύνη. Οπως ήταν η σκοπιμότητα στη οποία υπέκυψε ο Πιλάτος, όταν, χωρίς κρίση και στάθμιση, παρέδωσε στην ανθρωποφαγία του όχλου τον Ιησού.

Η αλήθεια είναι συνοχή

Και ενώ οι σταθμίσεις μάς δείχνουν το βάρος των στοιχείων, η συνοχή ελέγχει αν αυτά συνθέτουν ένα σύνολο χωρίς εσωτερικές αντιφάσεις. Το παιδί, που μέχρι τα δώδεκά του χρόνια πιστεύει ακόμη στον Αϊ-Βασίλη, μόνο του θα αντιληφθεί τότε ότι η ύπαρξη του γενναιόδωρου γέροντα δεν είναι συμβατή με την πραγματικότητα. Οπως και στις δυτικές, νεωτερικές κοινωνίες, η ύπαρξη του Θεού δεν φαίνεται πλέον σε πολλούς από εμάς αναγκαία για τη συνοχή του κόσμου.

Στη δικαιοσύνη δεν καταδικάζεται κάποιος στη βάση μιας αποσπασματικής τεκμηρίωσης, όσο αληθινά, αναμφισβήτητα ή εύλογα κι αν είναι τα επιμέρους στοιχεία της. Πρέπει όλα να μπορεί να δέσουν μεταξύ τους συνεκτικά αναδεικνύοντας μία ενιαία εικόνα της πραγματικότητας χωρίς κενά και αντιφάσεις. Ο,τι δεν συναρμόζεται με τη συνοχή αυτή είτε αποβάλλεται το ίδιο ως αναληθές ή αδιάφορο είτε μολύνει τη συνολική εικόνα καταστρέφοντάς την.

Η αλήθεια είναι εμπιστοσύνη

Τέλος, δεν υπάρχει αλήθεια όπου δεν υπάρχει εμπιστοσύνη. Ο μαθητής του Ιησού που δεν εμπιστεύθηκε τις μαρτυρίες για την Ανάσταση μπόρεσε να την πιστέψει όταν του δόθηκε η ευκαιρία να θέσει τα δάκτυλά του «επί τον τύπον των ήλων». Δεν έχουμε αυτό το σπάνιο προνόμιο σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητάς μας. Στον δημόσιο βίο είναι πρακτικώς ανέφικτο. Γι’ αυτό έχουμε ανάγκη από θεσμούς που εμπιστευόμαστε.

Η Δικαιοσύνη, στις δημοκρατικές μας κοινωνίες, είναι ο κατεξοχήν θεσμός που εγγυάται για λογαριασμό μας την ανεύρεση της αλήθειας. Μπορεί η διαίσθησή μας να μας καθοδηγεί, ο Τύπος να ερευνά κι αυτός από τη μεριά του, οι πολιτικοί φορείς να προβάλλουν μια δική τους εκδοχή. Στις δημοκρατίες όμως, όταν εγείρονται διαφορές, τον τελευταίο λόγο για την αλήθεια τον έχει η Δικαιοσύνη. Δεν υπάρχει άλλη ασφαλέστερη εγγύηση.

Αυτά είναι τα πέντε σκαλοπάτια της αλήθειας, που μας αποκαλύπτονται μέσω των αισθήσεων και της λογικής. Μία τέτοια αλήθεια έφτασε μέχρι τις μέρες μας, όταν, αντί για την εορταστική προσφώνηση «Χριστός Ανέστη», ορισμένοι από εμάς εννοούν «Χριστός ανέστη», ως αδιασάλευτη μαρτυρία που, από γενιά σε γενιά, μας μεταδόθηκε, και που εμπιστευόμαστε.

Παρά το δίδαγμα της κοινής πείρας ότι οι άνθρωποι δεν ανασταίνονται.

Γιατί, ως άνθρωποι, δεν αρκεστήκαμε, από τις απαρχές της ανθρωπότητας, στην αλήθεια των αισθήσεων και της λογικής. Εχουμε την ανάγκη μιας άλλης αλήθειας που να υπερβαίνει την ύπαρξή μας σε αυτόν τον κόσμο. Θέλουμε να υπάρχει ο Θεός, που, και όταν ακόμη χάνουμε ό,τι ακριβότερο στη ζωή μας, δεν τον απορρίπτουμε, αλλά τον έχουμε για παρηγοριά. Και να πιστεύουμε, εις πείσμα πάσης λογικής, στην Ανάσταση ως την έσχατη δικαίωση της ύπαρξής μας στον κόσμο.

Ο κ. <Ιωάννης Σαρμάς είναι τέως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, επίτιμος πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου.