Πριν από λίγες ημέρες ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ, ιδιοκτήτης του Facebook και του Instagram, δήλωσε ότι οι πλατφόρμες του ήταν υπερβολικές σε θέματα λογοκρισίας και ότι ο έλεγχος του περιεχομένου τους θα αντικατασταθεί με ένα πιο χαλαρό σύστημα. Οι δηλώσεις αυτές του Ζάκερμπεργκ συνιστούν μια έμμεση, αλλά πάντως σαφή, ομολογία ότι στα σημαντικότερα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εφαρμοζόταν μια πρακτική λογοκρισίας.

Λέξεις ή εικόνες «κατέβαιναν» αυτόματα, ανεξάρτητα από το πλαίσιο στο οποίο εκφέρονταν. Ωστόσο, οι λέξεις και οι φράσεις δεν έχουν ένα αναλλοίωτο και μονοσήμαντο νόημα. Αποκτούν το νόημά τους από το πλαίσιο στο οποίο χρησιμοποιούνται. Ακόμα και στον προφορικό λόγο, ο «χρωματισμός» της φωνής μπορεί να δώσει άλλο νόημα σε μια λέξη. Ενα και μόνο παράδειγμα: η λέξη «γύφτος» έχει σήμερα αρνητική και προσβλητική χροιά και ορθώς δεν χρησιμοποιείται.

Με αυτήν όμως τη λέξη ο Κωστής Παλαμάς έγραψε το κορυφαίο του ίσως ποίημα, τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου». Ο ίδιος ο Παλαμάς το χαρακτηρίζει ως «το ολοκληρωτικό των ιδεών του ποίημα» και ταυτίζεται με τον πρωταγωνιστή του ποιήματος. Ο δε Νίκος Ζαχαριάδης δίνει μια περαιτέρω ερμηνεία για την επιλογή του συγκεκριμένου όρου: «Δεν είναι τυχαίο τ’ όνομα του Γύφτου που παίρνει, γιατί γύφτος δεν σημαίνει μονάχα τσιγγάνος, μα μέσα στην εργατιά γύφτοι λέγονται οι σιδεράδες και οι μηχανουργοί, δηλαδή οι πιο βιομήχανοι εργάτες».

Ολα τα ανωτέρω συνδέονται με την «πολιτική ορθότητα», που ξεκίνησε από μια προσπάθεια σεβασμού της διαφορετικότητας και των μειονοτήτων, αλλά σύντομα διολίσθησε σε ακρότητες που απειλούν την ελευθερία της έκφρασης. Ενώ δηλαδή η πολιτική ορθότητα αρχικά συνδέθηκε με την ανεκτικότητα και τη διαφορετικότητα, στη συνέχεια κατέληξε στο να «μπλοκάρει» αυτομάτως κάποιες λέξεις, φράσεις ή ακόμα και κάποια «απαγορευμένα» θέματα, ανεξαρτήτως του πλαισίου στο οποίο εκφέρονται.

Ετσι όμως περιορίσθηκε η ελευθερία της έκφρασης και χάθηκε η ανεκτικότητα, η οποία επιβάλλει την έλλειψη των «αυτοματισμών» στη σκέψη και στην έκφραση και τον σεβασμό της διαφορετικής άποψης. Γιατί όπως μας υπενθυμίζει ο Αριστόβουλος Μάνεσης, «η ελευθερία που αξίζει και έχει πρακτικήν σημασίαν δεν είναι τόσον η ελευθερία των συμφωνούντων όσον η ελευθερία των διαφωνούντων».

Από την άποψη αυτή, είναι καλοδεχούμενη η αλλαγή της στάσης στα μέσα της κοινωνικής δικτύωσης όσον αφορά τον έλεγχο του περιεχομένου τους. Υπάρχει όμως και ένας σοβαρός κίνδυνος, ιδίως εάν αναλογισθεί κανείς ότι μετά την εκλογική νίκη του Τραμπ στις ΗΠΑ όλοι σχεδόν άρχισαν να «εξορκίζουν» την πολιτική ορθότητα (που μέχρι πρόσφατα υποστήριζαν ή απλώς «προσπερνούσαν»).

Ο κίνδυνος έγκειται στο να θεωρηθεί ότι δεν υπάρχουν όρια στην ελευθερία της έκφρασης και να κατακλυσθούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από ρατσιστικό λόγο ή λόγο που προτρέπει σε τέλεση πράξεων βίας ή λόγο που αρνείται την ανθρώπινη φύση λόγων των σωματικών χαρακτηριστικών ή των επιλογών ενός ανθρώπου. Και αυτό θα ήταν κάτι πολύ επικίνδυνο για τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου.

Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος  είναι καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.