Στις 27 Ιανουαρίου 1945, στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού απελευθέρωσαν το στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης Αουσβιτς-Μπίρκεναου στην κατεχόμενη από τη Γερμανία Πολωνία. Το 2002, τα Ηνωμένα Εθνη καθιέρωσαν την 27η Ιανουαρίου ως «Διεθνή Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος». Σε πολλές άλλες χώρες, επίσης, τιμάται η μνήμη των θυμάτων του Ναζιστικού καθεστώτος ως Eθνική Hμέρα Mνήμης στις 27 Ιανουαρίου.
Το 2004 καθιερώνεται η «Εθνική Hμέρα Mνήμης των Ελλήνων Εβραίων Ηρώων και Μαρτύρων του Ολοκαυτώματος» στην Ελλάδα. Στη Γερμανία η καθιέρωση της 27ης Ιανουαρίου το 1996 ως επίσημης Εθνικής Ημέρας Μνήμης για τα θύματα του εθνικοσοσιαλισμού στην Ευρώπη, θεωρήθηκε από πολλούς αρκετά όψιμη. Το 1996 ο πρόεδρος της Γερμανίας Ρομάν Χέρτσοκ πρώτος υποστήριξε ότι πρέπει να καθιερωθεί μια ημέρα εθνικής μνήμης για τη Σοά. Ο ίδιος, σε επίσημη ομιλία του στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλζεν, επισήμανε ότι «φέρουμε ευθύνη για το σκοτεινό αυτό κεφάλαιο της ιστορίας και για την υπόμνησή του στο κατώφλι του 21ου αιώνα».
Η νέα πολιτική την οποία εξέφρασε ήταν εκ διαμέτρου αντίθετη με τις αρχές τις «επιστροφής στην κανονικότητα» την οποία υποστήριξε τη δεκαετία του 1980 ο καγκελάριος Χέλμουτ Σμιτ. Σύμφωνα με τον επιζώντα του Ολοκαυτώματος και νομπελίστα Ελι Βιζέλ, η καθιέρωση της 27ης Ιανουαρίου ως ημέρας μνήμης του Ντάχαου, του Αουσβιτς, του Μαϊντάνεκ, του Σόμπιμπορ, αποσιωπήθηκε για πολλές δεκαετίες.
Στο Ισραήλ η αντίστοιχη ημέρα μνήμης ονομάζεται Yom Hashoah και γιορτάζεται κάθε Απρίλιο. Για δύο λεπτά σε ολόκληρο το Ισραήλ ακινητοποιούνται όλα τα αυτοκίνητα, οι επιβάτες κατεβαίνουν από τα μέσα μεταφοράς, σειρήνες χτυπούν και οι πεζοί σταματούν να περπατούν. Στα εργοστάσια, στα σχολεία και στους δημόσιους χώρους σταματά κάθε εργασία και οι άνθρωποι θρηνούν για τα έξι εκατομμύρια θύματα της Σοά.
Σταδιακά, η μνήμη του Ολοκαυτώματος βρίσκει έκφραση και σε ψηφιακές μορφές και φόρουμ. Τα εκτενή αρχεία που είναι προσβάσιμα online, καθώς και οι εντυπωσιακές συλλογές βίντεο με μαρτυρίες επιζώντων, παρέχουν ευκαιρίες για έρευνα επί του θέματος, είτε με αυτοδιδασκαλία είτε για εργασίες. Στα κοινωνικά δίκτυα, για παράδειγμα, με το χαστάγκ #WeRemember οι χρήστες ενεργούν διαδραστικά: Σε όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι ανεβάζουν την 27η Ιανουαρίου φωτογραφίες τους, κρατώντας ένα πινακίδιο με τις λέξεις «Θυμάμαι» ή «Θυμόμαστε».
Αυτή την ενέργεια ενθάρρυνε το Παγκόσμιο Εβραϊκό Συμβούλιο (World Jewish Congress) ως η συνομοσπονδία των εβραϊκών κοινοτήτων και οργανώσεων. Αλλες ημέρες μνήμης για το Ολοκαύτωμα και τη δίωξη από τον Ναζισμό είναι η 9η Νοεμβρίου (Νύχτα των Κρυστάλλων του 1938), η 2α Αυγούστου (Διεθνής Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Σίντι και Ρόμα) και οι επέτειοι απελευθέρωσης διαφόρων στρατοπέδων συγκέντρωσης.
Το Αουσβιτς ως σύμβολο και μετωνυμικός τόπος της ναζιστικής εξολοθρευτικής μηχανής παραμένει στο επίκεντρο των ιστορικοπολιτικών συζητήσεων και των πολιτικών αναλύσεων στην Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Ενωση και η (νέα) διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας επανειλημμένα συνδέθηκαν με τη γενοκτονία και τα άλλα ναζιστικά εγκλήματα. Η μνήμη του Ολοκαυτώματος έχει μετατραπεί σε «πολιτειακή θρησκεία» των ευρωπαϊκών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Ενώ η υπόμνηση είναι χρήσιμη, η σχηματοποίηση της κληρονομιάς του Ολοκαυτώματος σε ένα είδος επιταγής (το στείρο πλέον «ποτέ ξανά») με οικουμενική εμβέλεια, ενσαρκωμένη από διάφορους πολυεθνικούς οργανισμούς, ενδεχομένως να οδηγεί σε ένα είδος ηθικοποίησης της ιστορίας, μια ταρίχευση της μνήμης, που αν εγκλωβιστεί σε τετριμμένες εκδηλώσεις μνήμης, θεσμοθετημένες τελετές και αντιμετώπιση της εβραϊκής ιστορίας ως μια σειρά διώξεων και «δακρύβρεχτων γεγονότων» (η περίφημη και ξεπερασμένη lachrymose Theory of Jewish History) που κατέληξαν στη Σοά, δεν υποβοηθούν έναν κριτικό, άχρονο στοχασμό πάνω στη βία, την καταπίεση, την τραγική και τρομακτική ανθρώπινη φύση. Προφανώς η εβραϊκή ιστορία δεν περιορίζεται στην Καταστροφή, είναι πλούσια, χειραφετητική, πολιτισμικά θαυμαστή.
Εάν η μνήμη του Ολοκαυτώματος δεν αξιοποιηθεί προκειμένου να ασκηθεί μια ριζοσπαστική κριτική των αδικιών του παρελθόντος και παρόντος, τότε θα ευτελιστεί σε μια λιτανεία βασάνων και σε μια ποιμαντική αποστολή αποκλειστικά διδακτικής φύσης. Και μοιάζει τουλάχιστον παράταιρο να εορτάζεται η απελευθέρωση του Αουσβιτς παρουσία πολιτικών όπως ο Ντικ Τσέινι ή ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Κατά τη δική μου οπτική, είναι απαραίτητος ο αναστοχασμός πάνω στην εμπειρία της γενοκτονίας με νέα εργαλεία, με την ανάδειξη του ιστορικού υποκειμένου όχι ως θύμα ή ήρωα, αλλά ως ενεργό υποκείμενο και παράγοντα της ιστορίας.
*Η κυρία Αννα Μαρία Δρουμπούκη είναι ιστορικός του Πανεπιστημίου του Μονάχου.
