Παλιότερα στερεότυπο της πολιτικής ρητορείας ήταν «το μέγα πλήθος και το μέγα πάθος». Με το κλισέ αυτό διάφοροι «χαρισματικοί» αναφέρονταν στη φουρτουνιασμένη λαοθάλασσα που τους ακολουθούσε στα υποτιθέμενα «ραντεβού με την ιστορία». Ομως, όπως εξήγησε ο Μαξ Βέμπερ, το χάρισμα γίνεται αναπόφευκτα ρουτίνα. Κι έτσι φάνηκε γοργά ότι οι λαοσυνάξεις δεν ήταν παρά τηλεοπτικές σκηνοθεσίες.

Πλήθος λεωφορεία από την επαρχία και εκατοντάδες προβολείς έστηναν μια γιγαντιαία μυθοπλασία. Σήμερα άλλες ρητορικές προφάσεις επικρατούν. Σηκώνεται η αντάρα του «Εμείς και του Εγώ». Οι αυτόκλητοι «καλοί» κραδαίνουν τις σημαιούλες του «Εμείς», και κατακεραυνώνουν τους αντιπάλους τους ως εγωπαθή τέρατα. Θα έλεγες ότι ο δημόσιος βίος βρίθει με «ματωμένες καρδιές», με αλτρουιστές που θυσιάζουν τα πάντα για να υπηρετήσουν όσους στερούνται ή υποφέρουν.

Τον καιρό της πανδημίας λοιδορήθηκε η ιδέα της ατομικής υπευθυνότητας. Τότε που ήταν αναγκαιότατο ο κάθε πολίτης να μην εκθέτει με τη συμπεριφορά του τους άλλους σε κίνδυνο, να σέβεται δηλαδή τον συμπολίτη του, αυτό καταγγελλόταν ως ανάλγητος νεοφιλελευθερισμός. Ταυτόχρονα τα μέτρα κατά της διασποράς του ιού, δηλαδή ο περιορισμός της αντικοινωνικής αυθαιρεσίας του κάθε «Εγώ», συκοφαντούνταν ως «υγειονομικός φασισμός». Κάθε θεώρηση που θέτει στο κέντρο της ζωής το έντιμο και έλλογο άτομο και την ηθική του αυτοσυνειδησία υβρίζεται έκτοτε ως φαύλος εγωισμός. Πρόκειται για μια αντιδημοκρατική διαστροφή εννοιών.

Ας αφήσουμε επιτέλους τις υποκρισίες. Η νεωτερική κοινωνία είναι ατομοκεντρική. Και κάθε φυσικό άτομο ενδιαφέρεται πρωτίστως για τα προσωπικά του συμφέροντα. Να διασφαλίσει τουτέστιν την κληρονομιά που έχει από τη φύση, δηλαδή τη ζωή του, την ελευθερία του και τα υλικά μέσα για την επιβίωσή του. Τα αγαθά αυτά κρηπιδώνονται νομικά από τα ατομικά δικαιώματα που είναι η θεσμική ουσία της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Ο Αριστοτέλης, που θεωρούσε την κοινωνικότητα έμφυτη, δεχόταν εντούτοις και την ιδιοκτησία ως ένστικτο και μεμφόταν τον Πλάτωνα που ζητούσε να την ξεριζώσει για να πλάσει τον ιδεώδη άνθρωπο. Στη νεότερη σκέψη η εγωκεντρική μέριμνα ορίζεται ως πρώτο φυσικό αντανακλαστικό, αντισταθμίζεται όμως από άλλες ενυπάρχουσες ιδιότητες όπως ο ορθός λόγος. Υπό συνθήκες επάρκειας ζωτικών αγαθών, λέει ο Λοκ, ο κοινός νους κατανοεί ότι δεν συμφέρει η επιθετική συμπεριφορά προς τους άλλους, αλλά αντίθετα η αρμονική συμβίωση που εξασφαλίζει του καθενός το έχειν.

Στον Ρουσό η διάπλαση του πολίτη κατά το ήθος της φυσικής ζωής είναι προϋπόθεση για δημοκρατική κοινωνία. Ομως η επιμέλεια του εαυτού έχει δύο εκφάνσεις. Την εγωπάθεια που ζητάει να αρπάξει τα δικά τους από τους άλλους (amour propre). Και τη ζήτηση του αρχέγονου εαυτού μας πριν διαβρωθεί από την κοινωνική σύμβαση (amour de soi), που δεν επιθυμεί να συγκριθεί με τον άλλον ή να τον εξουσιάσει αλλά είναι συναισθηματικά ανοιχτός προς εκείνον.

Αντίστοιχα στον Καντ η ανθρωπότητα διαπαιδαγωγείται ηθικά μαθαίνοντας μέσα από τις συμφορές της αντικοινωνικότητας να αναγνωρίζει τον άλλον ως φορέα ίσης αξιοπρέπειας με τον εαυτό μας. Στον Χέγκελ ομοίως το Εγώ αποκτά αυτοσυνειδησία, όταν εμπλέκεται με τον άλλον στο πεδίο της κοινής ζωής και μαθαίνει μέσα από μια διαλεκτική φυσικής έχθρας (κυρίου-δούλου) να τον αναγνωρίζει ως υλική και πνευματική προϋπόθεση για τη δική του αυθυπαρξία. Στον Τζον Στιούαρτ Μιλ, τέλος, η ύψιστη απόλαυση που στοχεύει ο ωφελιμιστής άνθρωπος είναι η συντροφιά των άλλων ανθρώπων.

Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι το εγωιστικό συμφέρον καθαυτό. Αλλά η κατανόηση ότι ο καλύτερος δρόμος για την πραγμάτωσή του είναι η εναρμόνισή του με τα θεμιτά συμφέροντα όλων. Αυτό προκύπτει από μια μακροχρόνια ηθική καλλιέργεια που διδάσκει μέσα από τις συμφορές του πολέμου την αναγκαιότητα της ειρήνης, δηλαδή της ανθρώπινης αδελφότητας. Τούτη όμως είναι μια ελεύθερη πράξη του έλλογου Εγώ, που είναι η καταστατική συνθήκη της κοινωνικότητας.

Ο κ. Περικλής Σ. Βαλλιάνος είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ.