Σκέφτομαι καμιά φορά τον τρόπο που οραματιζόμασταν το μέλλον κάποτε, σαράντα ή πενήντα χρόνια πριν. Αναρωτιέμαι πώς θα αντιδρούσαμε την εποχή εκείνη, αν κάποιος μας έδειχνε τον κόσμο εν έτει 2023, όπου η μεγαλύτερη τεχνολογική αλλαγή σε σχέση με το «αναλογικό» χθες είναι φυσικά το Ιντερνετ, και ακόμα περισσότερο η τεχνητή νοημοσύνη. Η κρίσιμη μεταβολή των τελευταίων δεκαετιών αφορά τον τρόπο που ενεργοποιείται και διασκέπτεται εσωτερικά ο συλλογικός οργανισμός των κοινωνιών μας, με δίκτυα και μηχανισμούς που μοιάζουν να εγκαθιδρύουν κάτι σαν εγκέφαλο και αυτόνομη σκέψη.
Γιατί αυτό είναι, θαρρώ, η τεχνητή νοημοσύνη. Αντί για έναν μηχανισμό απτό και περιχαρακωμένο, αποτελεί ένα ολόκληρο πλέγμα ψηφιακής προσομοίωσης και υποστήριξης των πάντων, από τις «έξυπνες» οικιακές συσκευές και τα συστήματα ασφαλείας των πόλεων, έως τις άπειρες συναλλαγές του Διαδικτύου και, φυσικά, τα γλωσσικά και εικονιστικά μοντέλα με τα οποία επικοινωνούμε ηλεκτρονικά όλοι μας, εκόντες άκοντες και συχνά πλήρως αδαείς αν στην «άλλη άκρη του σύρματος» υπάρχει κάποιος συνάνθρωπός μας ή ένα σκεπτόμενο «μποτ».
Πλέον, τα ρομπότ δεν προσομοιώνουν μονάχα την ανθρώπινη φυσιολογία (δάχτυλα, μύες, κίνηση) αλλά αποτελούν φιλόδοξα αντίγραφα, έναν πολυπλόκαμο «καθρέφτη» του μυαλού μας, υποκαθιστώντας τις νοητικές μας λειτουργίες σε όλο και περισσότερα πεδία. Ο καθρέφτης αυτός, η μέθοδος με την οποία μας «διαβάζει» η μηχανή για να αναπαράγει το είδωλό μας, αποτελείται από εκατομμύρια αποθηκευμένες μνήμες, διαρκώς αυξανόμενες και αξιοποιούμενες από ειδικές εξισώσεις, αλλιώς και αλγόριθμους.
Δεν υπάρχει οδός για να απαλλαγούμε από το ανθρωπόμορφο είδωλο που μοιάζει να σκέφτεται πια «κατ’ εικόνα μας». Μας συνοδεύει ήδη σε κάθε μας ενέργεια και θα μας συνοδεύει αδιάψευστα και στο μέλλον. Οι πλέον ένθερμοι θιασώτες της οραματίζονται τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης για την επίλυση των δυσκολότερων υπολογιστικών προβλημάτων, από τη θεραπεία ασθενειών έως την παραγωγή συνθετικής τροφής και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Από την άλλη, η δυστοπία παραμονεύει πάντα, και ίσως το κουτί της Πανδώρας να μην μπορεί να παραμείνει για πολύ κλειστό.
Ηδη τα fake news και η στοχευμένη τροφοδοσία πληθυσμών με κατασκευασμένες ειδήσεις αποτελούν δεδομένη πραγματικότητα. Παράλληλα, ολόκληροι κλάδοι επαγγελμάτων γραφείου δείχνουν να κινδυνεύουν με παροπλισμό τις επόμενες δεκαετίες, όπως περίπου συνέβη με τους χειρώνακτες τον 20ό αιώνα – από καθηγητές, δημοσιογράφους, δικηγόρους και γιατρούς, έως τα λεγόμενα «δημιουργικά» αντικείμενα, που η επελαύνουσα ψηφιοποίηση έχει κλονίσει ανεπανόρθωτα (η τρέχουσα απεργία σεναριογράφων και ηθοποιών του Χόλιγουντ σχετίζεται και με την τεχνητή νοημοσύνη).
Εσχάτως, το είδωλο στον καθρέφτη έχει και πνευματικές αναζητήσεις: ζωγραφίζει, γράφει δοκίμια, επιστημονικές μελέτες, ακόμα και ποιήματα, και πιθανώς δεν είμαστε μακριά από την εποχή που θα αρχίσει να δημιουργεί μυθιστορήματα, ενδεχομένως και ολόκληρες ταινίες, οι οποίες, με τη συνδρομή της τεχνολογίας των οπτικών εφέ, δεν θα έχουν πια καθόλου ανάγκη «υλικούς» ανθρώπους. Ορισμένοι φτάνουν μέχρι του σημείου να προβλέψουν ότι στο απώτερο μέλλον τα βιβλία και τα θεάματα που δεν θα είναι προϊόντα υπολογιστή, θα αποτελούν σπάνια αντικείμενα ειδικής υπεραξίας, «vintage», όπως θα τα αποκαλούσαμε σήμερα.
Συνοψίζοντας, αντί να υποκρινόμαστε ότι δεν τη βλέπουμε, οφείλουμε να ρυθμίσουμε την τεχνητή νοημοσύνη έτσι, ώστε να μη συνιστά (και) ένα φόβητρο για την αυριανή ζωή μας, ανεξέλεγκτο στα χέρια των ισχυρών. Ως πρώτο μέλημα, ας φροντίσουμε οι αλγόριθμοι να υπηρετούν έναν οικουμενικό, δημοκρατικό ανθρωπισμό, μακριά από αποκλεισμούς, επιτήρηση και καταστολή. (Εχουμε πρόχειρα παραδείγματα εξ ανατολών τού πώς μπορεί να δουλέψει ο μαζικός έλεγχος σε συνεργασία με την τεχνολογία, σε ένα πολιτικά αυταρχικό περιβάλλον.) Επίσης, ας ασχοληθούμε από τώρα εντατικά με προβλήματα ασφάλειας και αποτροπής ατυχημάτων, προτού αυτά να αποτελέσουν πραγματικότητα. Τέλος, σημασία θα πρέπει να δοθεί στις κοινωνικές προεκτάσεις: ζητήματα εκπαίδευσης, αντιμετώπισης της αναπόφευκτης ανεργίας και της καλπάζουσας ανισότητας, ακόμα και σε σχέση με θέματα-ταμπού, όπως εκείνη η παλιά συζήτηση για το ενιαίο βασικό εισόδημα.
Αποπειρώμενος να ψηλαφήσω ένα τεράστιο αντικείμενο με ασαφή όρια, και εξειδικεύοντας στον τομέα ενδιαφέροντός μου, το βιβλίο, θα πω ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί εν τέλει να αποτελέσει ένα «υπαρξιακό τεστ» για τις ανθρώπινες δυνατότητες. Εννοώ ότι, με δεδομένες τις δυνητικά ανεξάντλητες ικανότητες των μηχανών, που στο εξής όλο και θα διευρύνονται, θα πρέπει οι άνθρωποι να βρούμε και να ορίσουμε τα σύνορα της δικής μας ιδιοπροσωπίας. Να εντοπίσουμε δηλαδή εκείνες τις διαφοροποιούς ουσίες του «σκληρού μας πυρήνα», που καμία μηχανή δεν θα μπορέσει ποτέ να μιμηθεί και να αναπαράγει, και να επικεντρωθούμε σ’ αυτές.
Σε αντίθετη περίπτωση, εκείνο που δεν θα καταφέρουμε να βρούμε, ίσως να μην πειράζει τόσο τελικά και να το χάσουμε.
Ο κ. Νίκος Α. Μάντης είναι συγγραφέας.
