Τα εν οίκω στο σύννεφο

Ολα τα ανθρώπινα πλάσματα έχουν τρεις ζωές: τη δημόσια,

την ιδιωτική και τη μυστική

Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες

Παλιά, θυμάμαι, τα της ιδιωτικής μας ζωής μας ήξεραν οι οικογένειές μας και κάποιοι καλοί μας φίλοι. Υπήρχαν δε πράγματα που δεν ήξερε κανείς, ή έστω ένας. Σήμερα, έχουμε παραδώσει την προσωπική μας ζωή στους αλγόριθμους και ένας εσμός ανθρώπων, εάν έχει την περιέργεια, μπορεί να ανασυστήσει ένα μέρος της. Οι εταιρείες και τα κοινωνικά δίκτυα πάντως μας ξέρουν τόσο καλά, που μας προτείνουν, ωφελιμιστικά βέβαια, και πράγματα που ξέρουν ότι θα μας αρέσουν. Τα εν οίκω ανέβηκαν στο σύννεφο του δήμου. Πού έχει πάει η ιδιωτικότητα;

Ιδιωτικότητα, κατά κοινή παραδοχή, θεωρείται η ικανότητα ενός ατόμου να απομονωθεί, να ελέγξει τις πληροφορίες που δίδονται για τον εαυτό του και να εκφραστεί με τον τρόπο με τον οποίο εκείνο θέλει. Οταν κάτι θεωρείται ιδιωτικό, σημαίνει συνήθως ότι ενέχει κάποια εγγενή ιδιαιτερότητα ή ευαισθησία για το υποκείμενο. Ο τομέας της ιδιωτικής ζωής επικαλύπτει εν μέρει την ασφάλεια (εμπιστευτικότητα), η οποία μπορεί να περιλαμβάνει και την προστασία των πληροφοριών. Ωστόσο ακόμα και αυτός ο γενικός ορισμός μοιάζει ατελής.

Δεκαετίες συζητήσεων ακαδημαϊκών και εμπειρογνωμόνων, στο πλαίσιο της σύνταξης του οικουμενικού καταλόγου των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αποδεικνύουν ότι το ζήτημα ορισμού της ιδιωτικότητας είναι ιδιαιτέρως ακανθώδες, μια και δεν έχουν καταλήξει σε μια ευρέως αποδεκτή περιγραφή του όρου.

Ο Alan Westin, ένας από τους πρωτεργάτες του πεδίου της σχετικής έρευνας, έχει δηλώσει ότι «κανένας ορισμός της ιδιωτικότητας δεν είναι εφικτός, γιατί το θέμα ιδιωτικότητα είναι εκ θεμελίων ζήτημα αξιών, συμφερόντων και εξουσίας». Εχει απόλυτο δίκιο, μια και η έννοια είναι εγγενώς συνυφασμένη με τα κοινωνικοπολιτικά συμφέροντα της εκάστοτε εξουσίας και τον βαθμό ελευθερίας που επιτρέπει – ακόμη και η πιο προοδευτική. Ενώ καταστατικά η έλλειψη ιδιωτικότητας ακούγεται ως κάτι αδιανόητο και απάνθρωπο, τα πράγματα στις σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι τόσο απλά, μια και οι βασικές έννοιες που συνδέονται με την ιδιωτικότητα είναι ρευστές, ενώ οι κοινωνικοτεχνολογικές εξελίξεις είναι καθοριστικές για τον βαθμό διείσδυσης οποιουδήποτε φυσικού ή μη προσώπου στην προσωπική ζωή του κάθε ατόμου.

Στη διαμόρφωση της έννοιας της ιδιωτικότητας έχουν συνεισφέρει επιστήμονες από διαφορετικά πεδία. Η Ruth Gavison αναγνωρίζει τρία κυρίαρχα στοιχεία στη φύση της ιδιωτικότητας: τη μυστικότητα (secrecy), την ανωνυμία (anonymity) και τη μοναξιά (solitude), τονίζοντας ότι πρόκειται για μια ρευστή κατάσταση η οποία, ανάλογα με τις επιλογές κάθε ατόμου, είναι δυνατόν να απολεσθεί. Ο Edward Bloustein κρίνει το δικαίωμα της ιδιωτικότητας ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ενώ ο James Rachels ως αναγκαία για την ανάπτυξη της διαφορετικότητας και του νοήματος στις ανθρώπινες διαπροσωπικές σχέσεις. Βέβαια υπάρχουν και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις. Στην Κίνα, π.χ., ολόκληρη η οικογένεια ζει μαζί, παππούδες, γονείς, κόρες, γιοι και συγγενείς. Τρώνε μαζί, μοιράζονται τα πάντα και συζητούν για όλα, θεωρώντας ότι η ιδιωτικότητα σκοτώνει τη συνοχή της οικογένειας.

Συνήθως σήμερα, όταν αναφερόμαστε στο θέμα ιδιωτικότητα, μιλάμε σχετικά με το σε ποιον βαθμό επιτρέπουμε στην κοινωνία να εισδύει στον ζωτικό μας χώρο. Σε μια εποχή που η απλή συμμετοχή στα σόσιαλ μίντια σημαίνει πως κάθε λογής εταιρείες και οργανισμοί διαθέτουν αυτόματα έναν εσμό, όχι απλά γενικών, αλλά εξαιρετικά προσωπικών πληροφοριών για εμάς, το να νομίζει κανείς πως διατηρεί την πλήρη ιδιωτικότητα της ζωής του αγγίζει τη σφαίρα της ουτοπίας.

Ας εξετάσουμε όμως το θέμα και εκ του αντιθέτου. Ενας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του καιρού μας, ο Τόμας Πίντσον, του οποίου το όνομα κάθε φορά επανέρχεται την περίοδο απονομής των βραβείων Νομπέλ, έχει καταφέρει να έχει διατηρήσει απολύτως την ιδιωτικότητά του. Υπάρχει μόνο μια φωτογραφία του κι αυτή σε νεαρή ηλικία. Κανείς δεν ξέρει στην ουσία ποιος είναι, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται διάφοροι αστικοί μύθοι για την περίπτωσή του. Ωστόσο, στην περίπτωση του συγγραφέα υπεισέρχεται και η έννοια της μυστικότητας, η οποία επίσης έχει πολύ ενδιαφέρον, μια και συγγενεύει με την έννοια που μας απασχολεί, πλην όμως ο διαχωρισμός μεταξύ ιδιωτικότητας και μυστικότητας είναι οντολογικού χαρακτήρα. Η ίδια η λέξη «ιδιωτικότητα» σε μερικές γλώσσες δεν υπάρχει.

Ας μιλήσουμε και για έναν άλλον τεράστιο μύθο που έμεινε στην Ιστορία: την Γκρέτα Γκάρμπο, η οποία αποσύρθηκε από την ενεργό δράση στο απόγειο της καριέρας της και διευκρίνισε: «Ποτέ δεν είπα πως θέλω να μείνω μόνη, είπα ότι θέλω να με αφήσουν μόνη. Εκεί έγκειται η διαφορά».

Το μείζον θέμα της ιδιωτικότητας έχει τις βάσεις του στις αρχαίες κοινωνίες και τίθεται ίσως  για πρώτη φορά στις αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη. Την περίοδο αυτή υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός μεταξύ δημόσιας σφαίρας της πολιτικής και της δραστηριοποίησης στον ιδιωτικό χώρο – τον οίκο. Ο οίκος είναι ιερός. Οταν οι πόρτες κλείνουν, όσα συμβαίνουν εντός αφορούν τους ενοίκους του και μόνο. Βαρετά, πυρακτωμένα, επαναλαμβανόμενα, καταιγιστικά, αφορούν εκείνους αποκλειστικά. Ο θρυλικός πρωθυπουργός της Αγγλίας William Pitt The Elder έλεγε το 1763: «Και ο φτωχότερος των ανθρώπων μπορεί στην καλύβα του να περιφρονεί τις δυνάμεις του στέμματος – η στέγη μπορεί να τρίζει, η καταιγίδα να μπαίνει στο σπίτι, αλλά ο ο βασιλιάς της Αγγλίας δεν επιτρέπεται να μπει». Η οικία είναι που στεγάζει την ονειροφαντασία, η οικία προστατεύει τον ονειροπόλο, η οικία επιτρέπει σε κάποιον να ονειρεύεται εν ειρήνη. Αυτά φυσικά πριν από τη σαρωτική έλευση του αυτοματισμού.

Οι Αγγλοι είναι εκείνοι που έχουν πει και το περίφημο «my home is my castle». Εάν κάνουμε ωστόσο ένα άλμα στη σύγχρονη εποχή, θα παρατηρήσουμε πως όσο προστατευμένο και να είναι το μικρό ή μεγάλο μας φρούριο, εμείς οι ίδιοι έχουμε δώσει τα κλειδιά του σε άλλους, ώστε να μας παρακολουθούν όχι μόνο περιστασιακά, αλλά και καθημερινά, και ότι στο μέλλον η ιδιωτικότητά μας, έτσι όπως την ξέραμε, θα είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να εξασφαλιστεί. Ηδη η εξέλιξη της τεχνολογικής επανάστασης και τα κοινωνικά δίκτυα διεισδύουν στους πιο προσωπικούς μας χώρους και στο μέλλον θα κάνουν τις προσωπικότητές μας φύλλο και φτερό, όχι απλώς χωρίς αντίσταση, αλλά με την απόλυτη συναίνεσή μας. Ο νεότερος άνθρωπος έχει γαλουχηθεί πλέον με την ανάγκη του φαίνεσθαι και όχι με την ανάγκη της περισυλλογής και θέλει ο ίδιος να ενημερώνει όσο περισσότερους μπορεί και για την παραμικρή του κίνηση. Είναι λοιπόν και ο ίδιος απόλυτα υπεύθυνος για την  «κερκόπορτα» που άνοιξε και τις συνέπειες που υφίσταται και πρόκειται να υποστεί. Αυτή η «φαουστική» ανταλλαγή θα είναι προς το συμφέρον του; Ιδωμεν.

Τελικά μόνο στον νου μας έχουμε την απόλυτη ιδιωτικότητα. Εκεί δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα σε εκείνο που συμβαίνει και σε αυτό που θα μπορούσε να συμβεί.

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.