1. Ο κόσμος στα δικά σας μάτια προχωράει γρήγορα ή αργά;
«Υπάρχουν μέρες που διαρκούν μια ώρα και μέρες που διαρκούν αιώνες. Ο χρόνος είναι δική μας εφεύρεση, είναι ο τρόπος που σχετιζόμαστε με τη ζωή, με την αγωνία και την υπομονή. Καλύτερα απ’ όλους έχει περιγράψει τον χρόνο η Βιρτζίνια Γουλφ στο δεύτερο κεφάλαιο του Φάρου της που λέγεται «Ο χρόνος περνά»». Μιλάει σαν ιστορικός και φιλόσοφος του χρόνου εκεί. Καταλαβαίνουμε ότι ο χρόνος συνδέεται όχι με δραστηριότητες, όπως νομίζουμε, αλλά με την παρατήρηση των αισθημάτων. Eνα άλλο κείμενο που μου έμαθε πολλά για τον χρόνο είναι «Η Ιστορία του Καθρέφτη», ένα διήγημα της Αυστριακής Ιλζε Aϊχινγκερ. Γράφτηκε στη δεκαετία του ’50 και περιγράφει πώς μια κοπέλα νεκρή σηκώνεται από το φέρετρο και βαδίζει ανάποδα στον χρόνο, γυρνάει πίσω στην παιδική της ηλικία. Κατανοώ πως η ερώτησή σας συνδέεται με την πρόοδο, αλλά ο χρόνος παραμένει μυθιστορηματική σύλληψη, γι’ αυτό και απαντώ μέσω της λογοτεχνίας».
2. Ο,τι είναι προοδευτικό σήμερα γίνεται συντηρητικό στο μέλλον;
«Πρόοδος και συντήρηση είναι ξύλινες λέξεις. Γι’ αυτό ευδοκιμούν τόσο πολύ στον πολιτικό λόγο. Αλλά επί της ουσίας: κάθε πρόοδος που αυτοπροσδιορίζεται ως πρόοδος σταματάει την πρόοδο».
3. Υπάρχει κάποιο πολιτικό γεγονός το οποίο να θεωρείτε ως εμπειρία που σας διαμόρφωσε (ή σας επηρέασε);
«Θυμάμαι αδρά την πτώση της χούντας – ήμουν πολύ μικρή αλλά ξενυχτήσαμε στην Ομόνοια με την οικογένεια και τους στενούς φίλους, έχω μια έντονη ηχητική μνήμη, τις κόρνες των αυτοκινήτων, τις φωνές, τα γέλια. Θυμάμαι την οικογενειακή ευτυχία μέσω μιας φωτογραφίας που βγάλαμε όλοι μαζί. Την πόλη ως γιορτή. Αλλη έντονη ανάμνηση ήταν η πτώση του τείχους στο Βερολίνο. Εκείνο το βράδυ πανηγύριζαν άλλοι, τους βλέπαμε στην τηλεόραση να σκαρφαλώνουν στο τείχος αλλά οι δυο σκηνές πανηγυρισμών πλέχτηκαν μέσα μου ανεξίτηλα σε μια μεγάλη εικόνα ελευθερίας. Εκείνο το βράδυ βρισκόμουν στο γραφείο της εφημερίδας που δούλευα τότε, μου έφεραν το ρολό του φαξ για να γράψω την είδηση για την πρώτη σελίδα και θυμάμαι πως σκέφτηκα «εγώ είμαι εδώ στην Ομόνοια και ο κόσμος αλλάζει»».
4. Εγκαταλείψατε κάποια πολιτική σας πεποίθηση στην πορεία του χρόνου;
«Νεότερη πίστευα ότι το κράτος βοηθάει τους πολίτες και ότι υπάρχουν ρομαντικοί πολιτικοί. Πίστευα ότι μπορείς να βρεις το δίκιο σου. Παιδικά πράγματα».
5. Ποιο θεωρείτε πως είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της χώρας μας;
«Η μεγαλομανία και ο αυτο-οικτιρμός. Δυο όψεις του ίδιου νομίσματος».
6. Ησασταν ή όχι δημοφιλής στο σχολείο; Και τι σας έμαθε αυτό για τη ζωή;
«Ημουν ήσυχη έως εξαφανίσεως. Είχα ανατραφεί ως ευγενικό αόρατο κορίτσι. Στο λύκειο αγρίεψα. Αλλά ήμουν μια πρώην ευγενής άγρια και η πρώτη ταυτότητα εξακολουθούσε να είναι πιο ισχυρή. Ηξερα ότι δεν είχα τον χαρακτήρα του πραγματικά δημοφιλούς ατόμου: δεν είχα ατάκες, ανέκδοτα και δεν τα πήγαινα καλά με την πλειοψηφία».
7. Υπάρχουν ακόμη ανατρεπτικές ιδέες;
«Η ελευθερία, ο έρωτας, η ισότητα, η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη είναι ριζικές ανατροπές. Αλλά μεγάλες ανατροπές μάς περιμένουν και στα βιβλία – όταν διαβάζουμε μια ριζοσπαστική μυθοπλαστική σύλληψη ή ένα ποίημα που μας κάνει να χάνουμε την αίσθηση του κόσμου. Μου συνέβαινε με κινήματα όπως ο ντανταϊσμός ή ο σουρεαλισμός. Ακόμη και σήμερα χάνω τη γη κάτω από τα πόδια μου όταν διαβάζω Λεονόρα Κάρινγκτον ή Ανδρέα Εμπειρίκο».
8. Ποιο βιβλίο σχετικά με την πολιτική θα συστήνατε ανεπιφύλακτα;
«Δεν διαβάζω πολιτικά βιβλία, μόνο πολιτικά μυθιστορήματα. Και με αυτή την έννοια θα πρότεινα όλα τα βιβλία της Ασλί Ερντογάν, τον Αμος Οζ, τη Μέλπω Αξιώτη, τον Γιάννη Μπεράτη, τον Κνουτ Χάμσουν, τα αστυνομικά μυθιστορήματα του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ. Αλλά για μένα πολιτικός είναι και ο τρόπος που γράφει η Τζιν Ρις ή η Αναΐς Νιν στα ημερολόγιά της προσδοκώντας μια ερωτική επανάσταση. Κάθε μυθιστόρημα είναι πολιτικό, από το Εγκλημα και Τιμωρία ως το Διπλό Βιβλίο του Δημήτρη Χατζή και τις Δύο σοβαρές κυρίες της Τζέιν Μπόουλς».
9. Με τι δεν έχετε συμφιλιωθεί ακόμη στη ζωή ή αργήσατε να συμφιλιωθείτε;
«Με το γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται την τέχνη ως καταφύγιο. Και χάνουν έτσι μια τεράστια ευκαιρία παρηγοριάς».
10. Ποια θα λέγατε πως απαντά καλύτερα στις υπαρξιακές μας αγωνίες; Η φιλοσοφία; Η τέχνη; Η θρησκεία; Κάτι άλλο;
«Η μεγάλη τέχνη εμπεριέχει στοιχεία θρησκευτικής πίστης και φιλοσοφίας. Οταν διαβάζω Τσβετάγιεβα ή Σιμπόρσκα νομίζω ότι μιλάω με τον Θεό».
11. Ποιο πρόσωπο, ιστορικό ή από τον σύγχρονο κόσμο, θα επιλέγατε ως προνομιακό σας συνομιλητή;
«Φοβάμαι να συναντήσω ανθρώπους που θαυμάζω βαθιά. Θα προτιμούσα μυθιστορηματικούς ήρωες. Σε μια τέτοια περίπτωση θα ήθελα να γνωρίσω τα σοφά παιδιά: την Κασσάνδρα της Μαργαρίτας Καραπάνου και τον Στήβεν Δαίδαλο του Τζέιμς Τζόις από το Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία».
12. Θα γυρνούσατε τον χρόνο πίσω; Και για ποιον λόγο;
«Για να διορθώσω μερικά λάθη».
13. Ποια συμβουλή ζωής θα δίνατε στον έφηβο εαυτό σας;
«Να ζήσει ελεύθερα. Το τελευταίο μου βιβλίο, «Η μεταμόρφωσή της», είναι ένα ανεπίδοτο γράμμα στον έφηβο εαυτό μου. Γράφοντας την ιστορία του κοριτσιού που ξυπνάει ως αγόρι ουσιαστικά ξαναέζησα την εφηβεία μου όπως θα ήθελα να την έχω ζήσει, αποχαιρέτησα το διστακτικό εκείνο κορίτσι που φοβόταν και τη σκιά του».
14. Και ποιο ανάγνωσμα θα συστήνατε σε έναν έφηβο σήμερα;
«Κάφκα για το ανοίκειο και Μαργαρίτα Καραπάνου για το ανόσιο. Τα διηγήματα του Ρέιμοντ Κάρβερ και την ποίηση της Μάτσης Χατζηλαζάρου».
15. Θα συμφωνούσατε πως όλα, τελικά, είναι πολιτική;
«Το προσωπικό είναι πολιτικό, όπως είπαν οι φεμινίστριες στη δεκαετία του ’60. Κάθε τι που συμβαίνει στο σπίτι απηχεί ευρύτερες κοινωνικές δομές – αρκεί να σκεφτούμε τη βία στο σπίτι και τις γυναικοκτονίες. Το πολιτικό όμως δεν είναι προσωπικό, κι αν το καταλάβουμε θα πάψουμε να ζούμε διαρκώς σε καθεστώς εμφυλίου και να τρωγόμαστε μεταξύ μας».
