Είναι γεγονός πως ο φιλοσοφικός στοχασμός αναπτύσσεται κατά κανόνα σε ένα επίπεδο υψηλής αφαίρεσης και απαιτεί τη χρήση δυσνόητων τεχνικών εννοιών και περίπλοκων επιχειρημάτων. Ωστόσο, είναι γενικά παραδεκτό πως ο στοχασμός αυτός μας αφορά όλους και μπορεί να αξιοποιηθεί με διαφορετικούς τρόπους σε καταστάσεις της καθημερινής μας ζωής. Στην ανάδειξη των δυνατών σχέσεων της φιλοσοφίας με την καθημερινότητα αποσκοπούν διαλέξεις και άρθρα για το ευρύτερο κοινό και πλήθος εκλαϊκευτικών βιβλίων, καθώς και εισαγωγικά μαθήματα φιλοσοφίας στη Μέση Εκπαίδευση. Εδώ βέβαια, ενώ φαίνεται εύκολη η επιλογή των θεμάτων και των προβλημάτων τα οποία προσφέρονται περισσότερο για αποτελεσματική διερεύνηση με τη χρήση φιλοσοφικών εργαλείων, δεν αργούμε να διαπιστώσουμε την ανάγκη ιδιαίτερης προσοχής για να αποφευχθούν απλουστεύσεις και σχηματοποιήσεις. Είναι λίγα τα κείμενα τα οποία ασχολούνται με φιλοσοφικά ερωτήματα και επιτυγχάνουν να συνδυάσουν την προσιτή παρουσίαση με το βάθος και την ακρίβεια.
Πράγματι, η φιλοσοφική σκέψη παρακινείται από ποικίλες αφορμές όταν αισθανόμαστε την ανάγκη να αποσαφηνίσουμε γενικές έννοιες, να ελέγξουμε προσεκτικά και να δικαιολογήσουμε ή να αναθεωρήσουμε βασικές μας πεποιθήσεις. Αναζητούμε κριτήρια για την καλύτερη κατανόηση διαστάσεων της πραγματικότητας που μας περιβάλλει και για την καθοδήγηση και αποτίμηση των πράξεών μας· σταθμίζουμε εκ πρώτης όψεως αλληλοσυγκρουόμενες αρχές και αξίες· μας απασχολεί σε τελική ανάλυση η ρύθμιση της στάσης μας απέναντι σε σημαντικά ζητήματα του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου. Ετσι, στρεφόμαστε στην προβληματική θεωρητικών φιλοσοφικών περιοχών, της γνωσιολογίας, της μεταφυσικής, της φιλοσοφίας της γλώσσας και της επιστήμης, αλλά κυρίως της πρακτικής φιλοσοφίας, της ηθικής, της πολιτικής και της αισθητικής, όπου και ελπίζουμε πως θα βρούμε τρόπους επίλυσης κρίσιμων διλημμάτων. Και ανατρέχουμε στα έργα γνωστών συγχρόνων και κλασικών φιλοσόφων, με έμφαση σε εκείνους της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας, όταν η φιλοσοφία αποτελούσε, εκτός από συνολική θεώρηση του κόσμου, και τέχνη του βίου.
Η παγκοσμιοποίηση και η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας καθιστούν αναγκαία την αντιμετώπιση πρωτόγνωρων αποριών, οι οποίες προσδίδουν νέα ένταση και σε βαθύτερα υπαρξιακά άγχη, σε μια εποχή απομάγευσης και εκκοσμίκευσης, που συνεπάγονται τον κλονισμό της πίστης σε παραδοσιακά θρησκευτικά δόγματα, ενώ ταυτόχρονα αναζωπυρώνονται μορφές φανατικού φονταμενταλισμού. Κλιματική κρίση, πόλεμοι σε διάφορα σημεία του πλανήτη, που θα μπορούσαν να προκαλέσουν και ανεξέλεγκτες συρράξεις σε ευρύτερη κλίμακα, αναπάντεχη εξάπλωση πανδημιών, απειλούν την ίδια την επιβίωση της ανθρωπότητας. Εδώ εκφράζεται η προσδοκία πως ο φιλοσοφικός στοχασμός μπορεί τελικά να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός κοινού αξιακού και ιδεολογικού πλαισίου που θα εμπνέει και θα στηρίζει τις απαιτούμενες συλλογικές δράσεις και διερευνώνται μέθοδοι λειτουργικής μετάδοσης και εμπέδωσής του.
Το ερώτημα όμως που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι πώς και σε ποιον βαθμό ο στοχασμός αυτός μπορεί να ενσωματωθεί και να επιδράσει με αποτελεσματικό τρόπο, σε ατομικό επίπεδο, στην καθημερινότητα του απλού, μέσου πολίτη, ο οποίος προσπαθεί να προσανατολιστεί σε ιδεώδη του ευ ζην και σε κανονιστικές αρχές που θα τον βοηθήσουν να διαχειριστεί σωστά συγκεκριμένα πρακτικά προβλήματα. Η φιλοσοφία δεν θα του προσθέσει νέες γνώσεις, αλλά θα τον μάθει να σκέφτεται καθαρά και να ασκεί την κριτική του ικανότητα. Δεν θα του δώσει οριστικές απαντήσεις, αλλά θα φωτίσει τις εναλλακτικές επιλογές και τις συνέπειές τους. Θα του επιτρέψει να καλλιεργήσει διανοητικές και ηθικές αρετές οι οποίες υπαγορεύουν λόγους και τρόπους να πράττει ορθά και να επικοινωνεί καλύτερα με τους συνανθρώπους του.
Ασφαλώς απαιτείται η κατάλληλη φιλοσοφική παιδεία, η οποία δεν παρέχεται μόνο από το σχολείο και το πανεπιστήμιο, αλλά μπορεί να προσφερθεί έμμεσα και από έντυπα και ψηφιακούς πόρους διαθέσιμους στο Διαδίκτυο. Οπως τονίστηκε ήδη, πρέπει να αποφευχθούν οι κίνδυνοι της προχειρότητας και της επιφανειακότητας, που χαρακτηρίζουν αρκετά εγχειρίδια αυτοβελτίωσης και πρακτικών συνταγών επιδίωξης της ευτυχίας. Η ποιοτική εκλαΐκευση και η προσπάθεια εφαρμογής της φιλοσοφικής σκέψης στα προβλήματα της επικαιρότητας και της καθημερινής ζωής, παραδείγματα των οποίων στη χώρα μας αποτελούν το περιοδικό «Cogito», που διεύθυνε η Βάσω Κιντή (εκδ. Νεφέλη, 2004-2010), και το βιβλίο Καθημερινή φιλοσοφία του Αλέξη Παπάζογλου (εκδ. Παπαδόπουλος 2020), μπορούν και πρέπει να συμπληρώνουν την ακαδημαϊκή και τη σχολική φιλοσοφία. Παρέχουν πολύτιμα εφόδια, μεταξύ άλλων, για την αντιπαράθεση σε ακραίες μορφές λαϊκισμού, σε ανορθόλογες θεωρίες συνωμοσίας, σε αντιεμβολιαστικά κινήματα, σε μεταμοντέρνες αντιλήψεις «μετα-αλήθειας» και «εναλλακτικών γεγονότων», καθώς και για την κατάλληλη ανταπόκρισή μας στις προκλήσεις της σύγχρονης βιοϊατρικής, της ψηφιακής τεχνολογίας και της συνεχούς εξέλιξης της τεχνητής νοημοσύνης.
Ο κ. Στέλιος Βιρβιδάκης είναι ομότιμος καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ.
