Χαρισματικός ηγέτης στον δημόσιο διάλογο είναι αυτός που παρουσιάζεται ως ικανός να κερδίσει ευρεία υποστήριξη, να συνεγείρει τα πλήθη, να ηγηθεί μαζικών κινημάτων. Η χαρισματική ηγεσία έχει συνήθως θετική σημασία, είναι αδύνατο να αποδεσμευτεί από σταθμίσεις και αξιολογήσεις.
Οι ιδεολογικές καταβολές ποικίλουν, οι χαρισματικοί ηγέτες δεν προέρχονται από μια ορισμένη πολιτική παράδοση. Μια πιο αυστηρή, θεωρητικά επεξεργασμένη, έννοια χαρισματικής ηγεσίας υπέδειξε ένας μεγάλος γερμανός κοινωνιολόγος, ο Μαξ Βέμπερ, περισσότερο από εκατό χρόνια πριν. Η χαρισματική ηγεσία αντιδιαστελλόταν στην παραδοσιακή, αυτήν που βασιζόταν στο έθιμο και την παράδοση. Ταίριαζε σε παραδοσιακές κοινωνίες αλλά και σε όσες μετέβαιναν στη νεωτερικότητα ενόσω όμως διατηρούσαν και στοιχεία παραδοσιακής ηγεσίας.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα η επιβίωση των μοναρχιών, υπό συνταγματική μορφή. Αντιδιαστελλόταν επίσης προς τη γραφειοκρατική, τη θεσμοποιημένη ηγεσία, αυτήν που προέκυπτε από συμφωνημένες διαδικασίες και αποδεκτούς κανόνες και ενσωματωνόταν σε συντάγματα. Αυτή ήταν η ιστορική φάση στη διάρκεια της οποίας ωρίμασε η κοινωνιολογική έρευνα του Βέμπερ, η περίοδος της διαμόρφωσης των συνταγματικών κρατών.
Το συστατικό στοιχείο όμως της χαρισματικής ηγεσίας, όπως την συνέλαβε ο Βέμπερ, δεν ήταν τόσο οι ασυνήθιστες ικανότητες που αναγνωρίζονται στον ηγέτη και οι οποίες του εξασφαλίζουν μια συμπαγή αλλά όχι κατ’ ανάγκη πλειοψηφική υποστήριξη όσο η δυνατότητά του να αναδιαμορφώσει ένα πολιτικό τοπίο χωρίς να δεσμεύεται από προϋπάρχουσες διευθετήσεις, αντιλήψεις και καταναγκασμούς. Αυτό το τελευταίο στοιχείο αναδεικνύει χαρισματικούς ηγέτες σε περιόδους δομικών αλλαγών, ευνοεί τέκνα ή ηγέτες επαναστάσεων και επαναστατικών περιόδων, όπως ο Ναπολέων, ο οποίος συνέδεσε τη στρατηγική ιδιοφυΐα του με τον μαζικό στρατό και μετέφερε το μήνυμα της Γαλλικής Επανάστασης σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη.
Αφορά ακόμα ηγέτες όπως ο Λένιν, ο οποίος άρθρωσε μια θεωρία για την επανάσταση και την πραγματοποίησε τον Νοέμβριο του 1917 σε μια χώρα περισσότερο αγροτική και λιγότερο βιομηχανική αξιοποιώντας την κατάρρευση της οικονομίας και την αποσάθρωση των πολιτικών δομών λόγω του πολέμου. Οι επίγονοι τέτοιων χαρισματικών ηγετών τείνουν να διαμορφώσουν συστήματα εξουσίας, δεν είναι όμως οι ίδιοι χαρισματικοί. Ο Στάλιν ήταν πανίσχυρος ηγέτης ενός ολοκληρωτικού συστήματος αλλά δεν ήταν χαρισματικός, όπως άλλωστε δεν ήταν και οι ομόλογοι ηγέτες των κομμουνιστικών κομμάτων της εποχής του, ήταν φορείς μιας «γραφειοκρατικής» προσωπολατρίας.
Αυτή η επαναστατική ιστορική προϋπόθεση αφαιρεί ενδεχομένως από πολλούς ισχυρούς ηγέτες στο πλαίσιο δημοκρατικών συστημάτων τον χαρακτηρισμό του χαρισματικού, αν και παραμένουν σημαντικοί από πολιτική και ιστορική άποψη. Σε εποχές μεταιχμιακές, παρά ταύτα, είναι δυνατή η ανάδυση χαρισματικών ηγετών από καλά διαρθρωμένα συστήματα ή μηχανισμούς εξουσίας.
Ετσι, στο πλαίσιο της γαλλικής πολιτικής, χαρισματικός ηγέτης μπορεί να θεωρείται ο στρατηγός Ντε Γκωλ, καθώς αναδείχθηκε το 1940 ηγέτης της γαλλικής αντίστασης εναντίον του Αξονα υπερβαίνοντας τις συνέπειες μιας συντριπτικής στρατιωτικής ήττας και αντιτασσόμενος στη ροπή μερίδας της πολιτικής και στρατιωτικής ελίτ να αποδεχθεί τη βασική συνέπειά της, την οργάνωση μιας ευρωπαϊκής τάξης υπό ναζιστική ηγεσία.
Επίσης, ήταν ικανός να συγκροτήσει, το 1958, παρά την αντίθεση των περισσοτέρων κομμάτων, ένα νέο συνταγματικό σύστημα βασιζόμενο σε ισχυρή εκτελεστική, και μάλιστα προεδρική, εξουσία, και να υπερβεί μια μακρά παράδοση κατακερματισμένου κοινοβουλευτισμού ο οποίος χρεοκόπησε λόγω του αποικιοκρατικού πολέμου στην Αλγερία.
Αντίστοιχα, ο Φρανσουά Μιτεράν, αν και πολιτεύθηκε στο πλαίσιο της 5ης Δημοκρατίας, μπορεί να θεωρηθεί χαρισματικός καθώς συνετέλεσε σε μια μείζονα αναδιάταξη των συσχετισμών δυνάμεων εντός της γαλλικής Αριστεράς, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους της από το κομμουνιστικό στο σοσιαλιστικό κόμμα, και πέτυχε την πρώτη γνήσια εναλλαγή εξουσίας το 1981 μετά από ένα τέταρτο του αιώνα. Η πολιτική ηγεμονία που άσκησαν ήταν μακρά και υπερέβαινε την απήχηση του πολιτικού τους χώρου στις δεκαετίες του ’60 και του ’80, αντίστοιχα.
Η χαρισματική ηγεσία αποκτά ιδιαίτερη σημασία στις συνθήκες της μεταμοντέρνας πολιτικής της εποχής μας όπου συχνά οι ηγέτες πολιτικών κινημάτων που ρέπουν στον αυταρχισμό έχουν χαρακτηριστικά ισχυρού, χαρισματικού ηγέτη με την έννοια ακριβώς ότι είναι σε θέση να υπερβούν ή να ανατρέψουν θεσμικές δεσμεύσεις και πολιτικές παραδόσεις δεκαετιών.
Τέτοια περίπτωση είναι ο μόλις επανεκλεγείς τούρκος πρόεδρος Ερντογάν, ο οποίος θα μπορούσε να υπαχθεί στην κατηγορία του χαρισματικού ηγέτη καθώς διαθέτει συμπαγή μαζική υποστήριξη και αναδιαμόρφωσε το σύστημα θεσμών και αξιών που διείπε το νεότερο τουρκικό κράτος.
Αυτό που μπορεί να προστεθεί σχετικά με αυτή τη σύγχρονη, αυταρχική, εκδοχή χαρισματικής ηγεσίας είναι ότι, πέραν των αντιλήψεων, ιδεών και δυνάμεων που φέρνει στο προσκήνιο, επιδιώκει την εξασθένιση της κοινωνίας των πολιτών, του πλέγματος δηλαδή των αξιών, φορέων και πρακτικών που εγγυώνται αυτόνομη έκφραση της κοινωνίας σε ευρύ πεδίο πέραν της οργανωμένης πολιτικής. Αυτό είναι και ένα βασικό κριτήριο για τη στάθμιση και την αξιολόγηση της χαρισματικής ηγεσίας στην τρέχουσα πολιτική.
Ο κ. Σωτήρης Ριζάς είναι
διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Ερευνας Ιστορίας Νεότερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών.
