Ο πόλεμος, η γλώσσα και η μάχη της ζωής

Πριν από 50 χρόνια αισίως, το 1968, συνέβη ένα ιστορικό γεγονός στην ιστορία του κινηματογράφου. Κυκλοφόρησε η πιο φιλόδοξη ταινία όλων των εποχών. Μισό αιώνα πριν από τα σημερινά συμπαθητικά ή μη έργα επιστημονικής φαντασίας, ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ με την ταινία «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» είχε τελειώσει με το θέμα της καταγωγής της βίας μια και καλή. Η πρώτη σκηνή του φιλμ είναι αξέχαστη. Δεν περιέχει ούτε έναν ανθρώπινο ήχο. Παρουσιάζει όμως την πρώτη πράξη «ένοπλης» βίας στην ιστορία η οποία συμβαίνει με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Μια ομάδα πιθηκοειδών ανθρώπων, χιλιάδες χρόνια πριν, δέχεται μια επίθεση από μια αντίπαλη φυλή που τη διώχνει από έναν νερόλακκο, όπου ήθελε να εγκατασταθεί. Η επίθεση δεν γίνεται φυσικά με όπλα, μια και όπλα δεν υπάρχουν ακόμη. Ενας από τους πιθήκους που στο σενάριο ονομαζόταν, όχι τυχαία, «Moon watcher», δηλαδή «Εκείνος που παρακολουθεί το φεγγάρι», εντελώς συμπτωματικά αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα κόκαλο ως εργαλείο, ως όπλο. Είναι η πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία που ο πρωτόγονος στην περίσταση άνθρωπος αποκτά συνείδηση ότι κάτι γύρω του μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να επικρατήσει απέναντι στον εχθρό. Κραδαίνοντας το κόκαλο επιτίθεται και σκοτώνει τον αρχηγό της αντίπαλης φυλής, παίρνοντας έτσι πίσω τον νερόλακκο. Η αρχή του Πολέμου. Ο πρωτόγονος άνθρωπος χρησιμοποιεί την τεχνική για να επιβληθεί στους υπολοίπους.

«Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν θεούς έδειξε, τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε, τους δε ελευθέρους» λέει ο Ηράκλειτος.

Ο πόλεμος είναι τόσο αρχαίος όσο και η ανθρώπινη ιστορία. Η ζωή στον πλανήτη Γη από τα παλιά χρόνια έως σήμερα υπήρξε μια ατελείωτη σχοινοβασία ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη. Προηγείται της γλώσσας. Είναι μια καθολική, προγονική πτυχή της ανθρώπινης φύσης. Μπορούμε να φανταστούμε τους πιθηκοειδείς πρωτόγονους να αλληλοσφάζονται βγάζοντας άναρθρες κραυγές οι οποίες στη «γλώσσα» τους κάτι θα σήμαιναν. Ωστόσο το ένστικτο της βίας προηγείται της δόμησης της γλώσσας.

Ο πόλεμος σήμερα διεξάγεται με μη επανδρωμένα αεροσκάφη (drones) που χτυπούν συγκεκριμένους στόχους. Είναι μια προσομοίωση, ένα βίντεο γκέιμ, παρ’ όλο που αφορά πραγματικούς ανθρώπους, παρ’ όλο που το αίμα που κυλάει είναι αίμα αληθινό και ο θάνατος είναι ένας πραγματικός θάνατος. Εάν σταθούμε στη λέξη «μη επανδρωμένα», θα δούμε ότι δεν είναι τυχαία. Τι λείπει; Λείπει η ανδρεία, μια αρετή, που σε άλλες εποχές ήταν κυρίαρχη αξία και αναπόσπαστο μέρος του πολεμικού λεξιλογίου. «Πόλεμος γαρ σχολείον αρετής εστί». Ο πόλεμος είναι το σχολείο της αρετής, λέει ο Αριστοτέλης, ο οποίος άλλωστε πιστεύει ότι η ανδρεία υφίσταται μόνον εφόσον ο τελικός στόχος της θαρραλέας πράξης έχει να κάνει με την πραγμάτωση της αρετής, δηλαδή με την εκπλήρωση του καλού. Πράγματι, ο πολεμιστής έβγαινε στη μάχη για να υπερασπιστεί τα ιδανικά του, έφερε τον πόλεμο κατάσαρκα. Εδώ ο μαχητής πλέον μαζί με τη μετάλλαξη των ιδανικών δεν είναι καν παρών! Ποια ουσιώδη διαφορά μπορεί να έχει η περιγραφή μιας μάχης από τον Ομηρο στην Ιλιάδα με το ρεπορτάζ μιας πιθανής στρατιωτικής επιχείρησης των ΗΠΑ, εναντίον της Συρίας; Η ουσία είναι η ίδια: Πόλεμος. Η τεχνολογία είναι διαφορετική, αλλά αυτό είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο. Η πορεία από το κόκαλο ως το πυροβόλο όπλο και το τανκ έχει μια λογική, γραμμική σειρά. Εκείνο που αλλάζει άρδην είναι η φιλοσοφία, η τεχνολογία και η γλώσσα του πολέμου.

Η στρατιωτική γλώσσα, μια συνεκτική, πειθαρχημένη, γλώσσα με κώδικες και συμπύκνωση, διαθέτει μια αυτοτέλεια. Εάν την παρατηρήσουμε διαχρονικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι περνάει σταδιακά από το διονυσιακό στοιχείο μιας γλώσσας καρναβαλιού, μύησης, τελετουργίας, μέθεξης και ενθάρρυνσης σε μια γλώσσα απολλώνια, πρακτική, κωδικοποιημένη, λειτουργική, μίνιμαλ, που εν τέλει μπορεί και να αποδομηθεί ή και να συρρικνωθεί για να περιοριστεί ίσως στα όρια της σκέψης και να καταργηθεί ακόμη με τη χρήση αποκλειστικά των αλγορίθμων, οι οποίοι φυσικά λαλιά δεν έχουν.

H σημειολογία μάς προσφέρει πολλά κλειδιά για την ανάλυση του θέματός μας. Αρχίζοντας με τη λέξη «άμυνα», η οποία δεν προσδιορίζει εάν τα όπλα που χρησιμοποιούνται είναι επιθετικά ή αμυντικά. «Η καλύτερη άμυνα είναι η επίθεση» λένε οι προπονητές στο ποδόσφαιρο. Υπάρχει και η φράση «ισορροπία δυνάμεων» που μπορεί κανείς να τη βρει παντού, από τη φυσική έως τα οικονομικά. Κανείς δεν θα διαφωνούσε με κάτι τέτοιο, παρ’ όλο που μπορεί άνετα να υποδηλώνει συρράξεις και νεκρούς. Αντιθέτως, οι αναφορές στην ειρήνη μπορεί συχνά να έχουν ένα αρνητικό πρόσημο. Πολλές φορές η ειρήνη αναφέρεται ως «έλλειψη βίας» και όχι η βία ως έλλειψη ειρήνης. Το σλόγκαν της Αμερικανικής Αεροπορίας είναι «Η ειρήνη είναι το επάγγελμά μας». Επαγγελματίες ειρηνοποιοί λοιπόν. Θα σκοτώσω για να έχω ειρήνη.

Ενα άλλο πεδίο είναι η ονοματοποιία. Από την «Καταιγίδα της Ερήμου» ως τη «Μητέρα των μαχών», έχουμε ακούσει διάφορους ευφάνταστους ή μη τίτλους που χρησιμοποιεί η εκάστοτε δύναμη για εξωραΐσει τον στόχο να προωθήσει το αφήγημά της. Ενας πόλεμος άλλωστε χρειάζεται ένα αφήγημα κι ένα καλό αφήγημα πάντοτε έναν καλό τίτλο. Βλέπουμε λοιπόν το πώς η γλώσσα εισδύει από παντού στην πολεμική δραστηριότητα, είτε για να υμνήσει λογοτεχνικά ηρωικές πράξεις και συρράξεις, προσδίδοντάς τους και τη ρομαντική πλευρά, η οποία μας έδωσε τόσους και τόσους τύπους πολεμιστών, είτε – στη σημερινή εποχή – για να κωδικοποιήσει το συμβάν. Να το «πουλήσει» στο φιλοθεάμον κοινό, που κάθισε στους καναπέδες για να δει «πόλεμο», στη σύρραξη του Κόλπου, για παράδειγμα.

Οσο για το διπλωματικό «language» του πολέμου, δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε μακριά. Αρκεί να θυμηθούμε πρόσφατες δηλώσεις τούρκων πολιτικών του τύπου «Θα σας πετάξουμε στη θάλασσα» και τις αντίστοιχες απαντήσεις, στιχομυθία που σε άλλες εποχές θα δημιουργούσε στη χώρα μας τρομερά προβλήματα. Σήμερα, παρ’ όλη την πολιτική ορθότητα που επικρατεί, φαίνεται πως η πολιτική διπλωματία τέτοιας μορφής σε επίπεδο Εθνικής Αμυνας έχει ασυλία. Εκεί «παίζουμε πόλεμο», σαν παιδάκια στη γειτονιά. Πόλεμος στα λόγια. Οταν όμως πριν από χρόνια ο Ανδρέας Παπανδρέου έλεγε την ιστορική φράση «Βυθίσατε το Χόρα», φράση που σημάδεψε την ελληνοτουρκική κρίση του 1976, και φαίνεται ότι έγινε σε συνεννόηση με τον πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο μέσος τηλεθεατής δεν έβαζε άλλο ένα παγάκι στον καφέ. Το έτριβε στο μέτωπο.

Από το δαρβινικό πλάσμα του Κιούμπρικ ως τον σύγχρονο εκάστοτε επικυρίαρχο εισβολέα, από το κόκαλο ως τα όπλα μαζικής καταστροφής πίσω από τα λόγια ή τα έργα κρύβεται πάντοτε ο αδηφάγος άνθρωπος που προκαλεί το σύμπαν τη στιγμή που με τη νοητική του δύναμη πρέπει να μάχεται για τη ζωή.

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.