Ο ιστορικός Τόνι Τζαντ αφιέρωσε τον επίλογο του έργου του Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο στην ευρωπαϊκή μνήμη. Οχι παράξενα ξεκινά το τελευταίο κεφάλαιο με το ζήτημα του Ολοκαυτώματος. Πρόκειται για ένα θέμα που αγγίζει όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο αφού στην επικράτειά της οι Εβραίοι κυνηγήθηκαν, εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν μαζικά σε ένα έγκλημα μοναδικό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Εξι εκατομμύρια άνθρωποι δολοφονήθηκαν, με περισσότερους από ένα εκατομμύριο στο μεγαλύτερο εργοστάσιο βιομηχανικού θανάτου: στο Αουσβιτς – Μπίρκεναου.
Για την Ελλάδα, όπως και για τις περισσότερες χώρες η διαχείριση του Ολοκαυτώματος αποτέλεσε μια δύσκολη συνθήκη. Η απώλεια των Εβραίων της χώρας άγγιξε ποσοστά από τα μεγαλύτερα σε όλη την Ευρώπη.
Την επαύριον του Ολοκαυτώματος, στο τέλος του πολέμου, οι περισσότερες χώρες είχαν μετατραπεί σε ερείπια. Την ώρα που άρχιζε η ευρωπαϊκή ανασυγκρότηση, η Ελλάδα βρέθηκε διχασμένη και προχώρησε σε έναν αδελφοκτόνο εμφύλιο πόλεμο. Αν και ήταν ακόμη νωπή η αίσθηση του χαμού των εβραϊκών κοινοτήτων, ο αντισημιτισμός εξακολούθησε να δίνει το «παρών» τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες. Τα ανοιχτά ζητήματα της συμμετοχής στο μαζικό έγκλημα και της διαρπαγής και εκμετάλλευσης των εβραϊκών περιουσιών με την εμπλοκή κρατικών φορέων και χιλιάδων φυσικών προσώπων προκαλούσαν αμηχανία και εκνευρισμό.
Ακόμη και η αντιμετώπιση της δημιουργίας του κράτους του Ισραήλ φανέρωσε στοιχεία συστημικού αντισημιτισμού. Η Ελλάδα υπήρξε η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που καταψήφισε το σχέδιο του ΟΗΕ για τη δημιουργία δύο κρατών στην Παλαιστίνη (γεωγραφικός όρος), ενός αραβικού και ενός εβραϊκού. Αν και πολλοί αποδίδουν αυτή την απόφαση αποκλειστικά στα ελληνικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή, η αρχειακή έρευνα αναδεικνύει τη σταθερή παρουσία του αντισημιτισμού. Λίγο-πολύ η διπλωματική ελίτ με προεξάρχοντα τον Παναγιώτη Πιπινέλη θεωρούσε ότι η δημιουργία του κράτους του Ισραήλ αποτελούσε δυνητικά κίνδυνο για την Ελλάδα.
Ο χρόνος που κύλησε στην ευρωπαϊκή ήπειρο τις επόμενες δεκαετίες ήταν χρόνος σιωπής. Η λήθη υπήρξε στοιχείο της διαδικασίας ανασυγκρότησης. Ενώ όμως από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 στη Δυτική Ευρώπη το Ολοκαύτωμα άρχισε να έρχεται εκ νέου στην επιφάνεια, στην πατρίδα μας καθυστέρησε περισσότερο. Η Ελλάδα είναι ανάμεσα στις χώρες που διαχειρίστηκαν με αμηχανία το Ολοκαύτωμα και τον χαμό των Εβραίων. Απαιτήθηκε χρόνος και επιμονή για να συζητηθεί και πάλι ανοιχτά το ζήτημα. Σε αυτή τη διαδικασία φυσικά και αναδύθηκαν άβολες αλήθειες και σκόπιμες παρασιωπήσεις.
Ομως ο κόσμος προχωρά, οι πληγές πρέπει να κλείνουν και η μνήμη αποτελεί συστατικό στοιχείο της ταυτότητας των ανθρώπων. Η καλλιέργεια της συλλογικής μνήμης απαιτεί κοινές εκδηλώσεις. Η πορεία που γίνεται κάθε Μάρτιο στη Θεσσαλονίκη από την πλατεία Ελευθερίας μέχρι τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό, στην επέτειο του εκτοπισμού με το πρώτο τρένο για το Αουσβιτς, δείχνει ότι η τοπική κοινωνία θυμάται και τιμά. Ας γίνει αυτό οδηγός μας.
Με νηφαλιότητα οφείλουμε να εντάξουμε το Ολοκαύτωμα στην ελληνική συλλογική μνήμη. Ως ένα τραγικό γεγονός που έπληξε μοιραία χιλιάδες συνανθρώπους μας με μόνη κατηγορία το θρήσκευμά τους. Οι Ναζί στο έργο τους βρήκαν άμεσα ή έμμεσα πρόθυμους ντόπιους συνεργάτες που επέκτειναν το μέγεθος της συνενοχής. Σε αρκετές περιπτώσεις η συνεργασία ή η αδιαφορία των ελληνικών αρχών, η αδράνεια και η ατολμία των ελίτ, των ηγετικών ομάδων καταδίκασαν στον θάνατο χιλιάδες συμπολίτες. Ευτυχώς, μερικές εκατοντάδες άνθρωποι, κάποιοι σε θέσεις ευθύνης, όπως και αντιστασιακές οργανώσεις διέσωσαν εβραίους συνανθρώπους μας. Αυτοί οι Ελληνες έδωσαν στη λέξη αξιοπρέπεια ξεχωριστή τιμή.
Η σιωπή ετών, η αμηχανία διαχείρισης του δύσκολου παρελθόντος έχει ξεπεραστεί. Το ίδιο το ελληνικό κράτος μέσα από παλινωδίες και καθυστερήσεις αποκατέστησε σε μεγάλο βαθμό την τάξη. Το ίδιο οφείλει να πράξει επίσημα και η Ορθόδοξη Εκκλησία σε σχέση με τον αντισημιτισμό. Οπως αναφέρει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, η Καθολική Εκκλησία το έχει κάνει από το 1965 με Συνοδική απόφαση (Nostra Aetate).
Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων είναι μέρος της ελληνικής ιστορίας και γι’ αυτό μέρος της συλλογικής μας μνήμης. Η ενθύμησή του, η μνημόνευση και η επεξεργασία του αποτελούν στοιχεία της ωριμότητας μιας κοινωνίας και της δυνατότητας να πορεύεται στο μέλλον με βάση τη γνώση του παρελθόντος.
*Ο κ. Ανδρέας Μπουρούτης είναι πολιτικός επιστήμονας-ιστορικός. Από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια κυκλοφορεί το βιβλίο του «Οι εβραϊκές περιουσίες, Κράτος και Δωσιλογισμός στη Θεσσαλονίκη 1943-1949».
