Οταν τον Φεβρουάριο του 1848 δημοσιευόταν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο ένα φάντασμα πλανιόταν πάνω από την Ευρώπη, αλλά δεν ήταν αυτό του κομμουνισμού, ήταν εκείνο των επαναστάσεων. Η συμμαχία, αρχικά, ο διαχωρισμός, αργότερα, αστικής τάξης και εργατικών στρωμάτων που χαρακτήρισε την «Ανοιξη των Λαών» ανταποκρινόταν στο πολιτικό και κοινωνικό υπόβαθρο μιας εποχής η οποία οριζόταν από την κληρονομιά της κατά Ερικ Χόμπσμπαουμ «διπλής επανάστασης» – της Γαλλικής και της Βιομηχανικής Επανάστασης. Το ριζοσπαστικό αίτημα μιας κοινωνίας ισότητας είχε διατυπωθεί στο εργαστήριο πολιτικών ιδεών της πρώτης, επρόκειτο όμως να λάβει σχήμα και διαστάσεις τις επόμενες δεκαετίες στο πλαίσιο της δεύτερης. Επαγγελία ρήξης με το παρελθόν και συγκρότησης νέας κοινωνίας και νέου ανθρώπου στην παράδοση των ιδανικών πολιτειών του Πλάτωνα, του Τομάζο Καμπανέλα και του Τόμας Μορ, η κομμουνιστική ουτοπία διακήρυττε, όπως ο χριστιανισμός, τη νομοτέλειά της – με τη διαφορά ότι στο πνεύμα του ντετερμινιστικού 19ου αιώνα αυτή ήταν επιστημονική, όχι μεταφυσική. Οικονομία, κοινωνιολογία και ιστορία εγγυώντο διά των υποτιθέμενων νόμων τους την επικράτηση της εργατικής τάξης και την έλευση της δικαιοσύνης – «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του». Η κριτική του Καρλ Μαρξ στον καπιταλισμό υπήρξε συγκροτημένη και διεισδυτική, το έργο του άσκησε σημαντική επίδραση σε κλάδους ολόκληρους των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών, ο ίδιος έγινε πολιτικό εικόνισμα για έναν αιώνα και πλέον, η ουτοπία όμως δεν πραγματοποιήθηκε. Αντίθετα, εξέπεσε στην υποβαθμισμένη μορφή του «υπαρκτού σοσιαλισμού», η πτώση του οποίου το 1989 συμπαρέσυρε στην κατάρρευσή του την ίδια την έννοια. Μετά το Τείχος του Βερολίνου είναι δύσκολο πλέον να φανταστεί κανείς εκλεπτυσμένα φιλοσοφικά οικοδομήματα που να μετασχηματίζονται σε μαζικά κινήματα: οι πολιτικές θρησκείες αποδείχθηκαν ανελεύθερες και καταστροφικές. Ωστόσο, είναι επίσης γεγονός ότι στην κοινωνία του 21ου αιώνα έχει προλάβει να συσσωρευθεί ικανό δυναμικό malaise. Δεν είναι μόνο τα επακόλουθα της οικονομικής κρίσης του 2008, η διάδοση νεοαυταρχικών καθεστώτων, ο ψηφιακός μετασχηματισμός, ο αντίκτυπος της πανδημίας ή η διαφαινόμενη μετάβαση σε μια νέα διπολικότητα μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας. Οι συγκυριακές μεταβολές αναδεικνύουν βαθύτερα, υποκείμενα στρώματα δυσαρέσκειας, τα οποία αναζητούν επίμονα τρόπους έκφρασης. Η κλιματική υπερθέρμανση μπορεί ακόμη να γίνεται θεωρητικά μόνο αντιληπτή από την πλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη, η δυναμική της όμως ως μήτρας παντοειδών ανατροπών είναι τεράστια. Σε αυτές τις συνθήκες η διατύπωση ενός νέου προγράμματος (ή οράματος) μιας διαφορετικής κοινωνίας φαντάζει οπωσδήποτε πιο πιθανή από ό,τι θα πίστευε κανείς πριν από τριάντα χρόνια. Το ερώτημα για το αναγκαίο, το επιθυμητό ή τη μορφή μιας νέας, δυνητικής ουτοπίας παραμένει επίκαιρο.
Περιεχόμενο για συνδρομητές
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου από tovima.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
