«Η ομίχλη μπαίνει από παντού στο σπίτι»
Γιάννης Σπανός (μουσική), Βύρωνας Λεοντάρης (στίχοι)
Στην περίπτωση κοινωνικών φαινομένων που συνδέονται με κατάχρηση / διάρρηξη ορίων (πόλεμοι, εθνοκαθάρσεις, γενοκτονίες, προσφυγικές μετακινήσεις) δημιουργείται ιστορικό ή κοινωνικό τραύμα. Προκειμένου να καταχωριστεί ως συλλογικό το τραύμα θα πρέπει να προηγηθεί μια τέτοιου είδους διαδικασία νοηματοδότησής του από το σύνολο της κοινωνίας ή από δυναμικές φωνές μιας ακτιβιστικής διανόησης ή επιζώντων μαρτύρων.
Καθοριστικές παράμετροι που αφορούν τον καθορισμό της τραυματικής συνθήκης είναι η φύση και το αίτιο της συλλογικής οδύνης, η αναγνώριση της θυματοποιημένης ομάδας, όπως επίσης και η αναγνώριση των θυτών, ο καταλογισμός ποινών, ο επιμερισμός ευθυνών. Η τραυματοποίηση εκφράζεται στα ακόλουθα θεσμικά πεδία: α) θρησκευτικό (το τραύμα ως θεοδικία ή ως κατάδειξη της ανυπαρξίας του Θεού), β) αισθητικό (φαντασιακή ταυτοποίηση και συναισθηματική κάθαρση), γ) νομικό – δικαστικό – ποινικό (ενοχή – ποινή θυτών και επανορθώσεις στα θύματα), δ) ΜΜΕ και πολιτιστική βιομηχανία (μαζική διάχυση, συναισθηματισμός, υπερφόρτιση, κορεσμός, σχετικοποίηση, μανιχαϊστική προσέγγιση, στερεοτυπικές αντιλήψεις).
Οι προϋποθέσεις της δημιουργίας του κοινωνικού τραύματος συνδέονται με: α) την αποτυχία του κοινωνικού συστήματος να φροντίσει και να προστατεύσει τα άτομα τα οποία είναι θύματα φτώχειας, ακραίων διακρίσεων και διώξεων, φυσικών καταστροφών, κοινωνικής αναταραχής, β) την απευθείας επίθεση εκ μέρους των ίδιων των Αρχών ή κάποιων προνομιούχων ομάδων σε κάποιες μειονότητες ή ακόμα και σε μεγάλες ομάδες του πληθυσμού, π.χ. σε περιπτώσεις κοινωνικής καταστολής, πολέμου (εμφυλίου ή μη), ρατσισμού, γενοκτονίας και γ) τη διαφθορά του πολιτικού συστήματος, το οποίο όχι μόνο δεν στηρίζει τις κοινωνικές αξίες και τους νόμους αλλά, αντίθετα, τα υπονομεύει, π.χ. σε περιπτώσεις διαφθοράς, στρεψοδικίας, ψευδορκίας εκ μέρους των Αρχών.
Σε συλλογικό επίπεδο η χώρα μας έχει βιώσει μεγάλα ρήγματα στον κοινωνικό ιστό της, όπως τη Μικρασιατική Καταστροφή, την Κατοχή, τον Εμφύλιο. Από την περίοδο της γερμανικής κατοχής αναμφισβήτητα έχει προκληθεί ιστορικό – κοινωνικό τραύμα σε πολλές περιοχές στις οποίες τα όργανα του εθνικοσοσιαλισμού στην Ελλάδα (μαζί με τους δωσίλογους συνεργάτες τους) διέπραξαν αποτρόπαια μαζικά εγκλήματα. Το γεγονός της μη αποκατάστασης – απόδοσης επανορθώσεων λειτουργεί ιδιαίτερα στις τοπικές κοινωνίες (ενδεικτικά, ας αναφερθεί το Δίστομο) ως διαιώνιση του τραύματος. Μέρος της ηθικής αποκατάστασης των θυμάτων και οδός για τη συμφιλίωση είναι, εκτός από την αναγνώριση των δεινών που προκάλεσε η γερμανική κατοχή στην Ελλάδα, και η καταβολή αποζημιώσεων.
Στην περίπτωση που η οδύνη προέρχεται από μια φυσική καταστροφή και όχι από έναν απειλητικό «Αλλον», ενδεχομένως σε ένα πρώτο επίπεδο οι κάτοικοι να ερμηνεύουν την τραγωδία σαν «θέλημα του Θεού». Στο χωριό ανθρακωρύχων Αμπερφαν στην Ουαλία, στις 21 Οκτωβρίου 1966, μετά την κατάρρευση ενός τεράστιου σωρού φερτών υλικών του ορυχείου, «χιονοστιβάδα» λάσπης κάλυψε το σχολείο και σπίτια του χωριού με αποτέλεσμα τον θάνατο 116 παιδιών και 28 ενηλίκων. Ωστόσο, διαπιστώθηκε ότι πριν από την καταστροφή οι κάτοικοι με επιστολές σε αρμόδια τμήματα του National Coal Board είχαν εκφράσει την ανησυχία τους για το γεγονός πως υπήρχε ένας πολύ μεγάλος σωρός αποβλήτων πολύ κοντά στο σχολείο. Η δημόσια ιστορία έχει τη δυνατότητα αρκετές δεκαετίες αργότερα να υποδηλώσει ότι οι κάτοικοι και οι απόγονοί τους εξακολουθητικά βιώνουν τραυματικά εκείνη την καταστροφή. Τα γυρίσματα της σειράς The Crown (Netflix) απαιτούσαν από την ομάδα παραγωγής να αξιοποιήσει ανθρώπους που ζούσαν στο Αμπερφαν τότε, καθώς και συγγενείς των νεκρών για το γύρισμα κάποιων σκηνών. Σύμφωνα με τον παραγωγό της σειράς, αφενός οι άνθρωποι που ζουν εκεί εξακολουθούν να μην μπορούν να ξεχάσουν και αφετέρου θεσμικά δεν τους έχει προσφέρει ποτέ κανείς βοήθεια.
Η ελληνική κοινωνία είναι διαχρονικά ευάλωτη. Στη συγκυρία αυτή θρηνεί τους νεκρούς της σιδηροδρομικής τραγωδίας, αγωνιά για τα θύματα που επέζησαν, συμπάσχει με τους συγγενείς των ανθρώπων που ήταν στο μοιραίο τρένο. Τα οδυνηρά γεγονότα του παρόντος αναδεικνύουν κρίσιμα κοινωνικά ερωτήματα. Τι βοηθάει την ολοκλήρωση του ατομικού και συλλογικού πένθους και αποκλείει τον μετασχηματισμό του σε ριζική απώλεια νοήματος; Η αυταρχική άρση της επιλογής των χαροκαμένων συγγενών να δουν τους ανθρώπους τους μοιάζει με πλασματική διαφύλαξη της ψυχικής υγείας τους. Αραγε, ποιου είδους συμψηφιστική συνθήκη εξυπηρετεί ο δρόμος για την απόδοση ευθυνών – μέσω σύστασης υπερκομματικής επιτροπής για τα αίτια του ασυγχώρητου σιδηροδρομικού δυστυχήματος – να πρέπει να περάσει μέσα από εκπροσώπους πρώην ή νυν κυβερνήσεων που εναλλάσσονται στην εξουσία τα τελευταία 20 χρόνια;
Οι πολίτες της χώρας νιώθουν ευάλωτοι, δικαιούνται από την πολιτεία χειρισμούς τέτοιους ώστε να αποφευχθεί η δημιουργία ή η διαγενεακή μεταβίβαση συλλογικών τραυμάτων. Η αναζήτηση της αλήθειας και η απόδοση ευθυνών είναι και θεραπευτική, συντελεί θετικά στη διεργασία του πένθους και στη διαχείριση του τραύματος, στην ίδια τη συλλογική αυτογνωσία.
Η κυρία Ζέτα Παπανδρέου είναι διδάκτωρ Διδακτικής της Ιστορίας, μεταδιδακτορική ερευνήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, συγγραφέας του βιβλίου «Τραυματική μνήμη και Δημόσια Ιστορία: Δίστομο 1944-2018» (εκδ. Ταξιδευτής).
