Οπως συμβαίνει σε κάθε μορφή τέχνης έτσι και στην περίπτωση του κινηματογράφου – σε ενισχυμένο μάλιστα βαθμό – η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί βασικό φορέα μετάδοσης πληροφοριών, μηνυμάτων και ερμηνειών σε σχέση με την ιστορία. Η ιστορική διαδρομή και εξέλιξη της κινηματογραφικής τέχνης έχει δεθεί άρρηκτα και ποικιλοτρόπως με την προσέγγιση του παρελθόντος, τόσο μέσω της παραγωγής ταινιών ιστορικού ή ιστορικότροπου περιεχομένου όσο και λόγω του δυναμικού ρόλου του μέσου στη διαμόρφωση της ιστορικής ταυτότητας, κουλτούρας και συνείδησης σε ένα ευρύτατο μέρος της κοινής γνώμης κατά τη διάρκεια του 20ού και του 21ου αιώνα.
Η σχέση κινηματογράφου και ιστορίας πιστοποιείται, μεταξύ άλλων, από το γεγονός ότι η ιστορία αυτής της τέχνης σχεδόν ταυτίζεται χρονικά με την ιστορία των εθνών-κρατών, καθώς και τα δύο έχουν τις απαρχές τους στα τέλη του 19ου αιώνα. Από τη στιγμή εκείνη η εθνική ιστορία και η εθνική κινηματογραφία ακολουθούν παράλληλους δρόμους, καθώς ο κινηματογράφος επιλέγεται συχνά ως το πλέον πρόσφορο μέσο για την παρουσίαση θεμάτων που αφορούν την ιστορία ενός κράτους, ενώ αντίστοιχα οι παραγωγοί και καλλιτεχνικοί δημιουργοί των ταινιών γνωρίζουν το ενδιαφέρον του κοινού για το ιστορικό παρελθόν και επενδύουν στη δημιουργία ταινιών ανάλογου περιεχομένου.
Παράλληλα, δεν πρέπει να λησμονούνται οι ιδιαίτερες δυνατότητες που διαθέτει το κινηματογραφικό μέσο. Χάρη στον συνδυασμό εικόνας, ήχου και λόγου και στην υψηλή αναπαραστατική του δυναμική, ο κινηματογράφος προσφέρει μοναδικές δυνατότητες παρουσίασης μιας στιγμής από το παρελθόν, με τρόπο που εντυπώνεται εύκολα και αποτελεσματικά στη μνήμη του θεατή, καθώς η κινηματογραφική εικόνα κινητοποιεί τον ανθρώπινο εγκέφαλο τόσο στη σφαίρα της λογικής αντίληψης όσο και σε εκείνη της διαίσθησης, της ενσυναίσθησης και της φαντασίας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο κινηματογράφος έχει λειτουργήσει πολλές φορές ως βασικό εργαλείο προπαγάνδας για την επίσημη κρατική ιδεολογία σε σχέση με το ιστορικό παρελθόν ή και για εκδοχές που επιθυμούν να προβάλουν μέσα από αυτόν διάφορες ομάδες ισχύος. Παράλληλα, ωστόσο, το ίδιο μέσο δύναται επίσης, χάρη στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, να διαδραματίσει έναν πολύ σημαντικό ρόλο και για την προβολή, διαχείριση και ενίοτε την αποτραυματοποίηση επίμαχων ιστορικών γεγονότων.
Τέλος, πρέπει να επισημανθεί ότι η σημασία του κινηματογράφου δεν περιορίζεται στην απεικόνιση και αναπαράσταση της ιστορίας, αλλά επεκτείνεται ουσιωδώς στην παραγωγή ιστορικής γνώσης. Σε εποχές κυριαρχίας της εικόνας, η κινηματογραφική τέχνη, ως προνομιακό μέσο μετάδοσης της Δημόσιας Ιστορίας, επιδρά – σε βαθμό καθοριστικό – στη διαμόρφωση εικόνας και νοήματος για το παρελθόν σε ένα ευρύτατο μέρος της κοινής γνώμης, ιδίως όταν αυτό για διάφορους λόγους δεν διαθέτει ευκολία πρόσβασης και κατανόησης της ακαδημαϊκής ιστοριογραφίας. Ως εκ τούτου, η πρόσφατη παιδαγωγική έρευνα έχει τονίσει ποικιλοτρόπως τη σημασία της ορθής χρήσης του κινηματογράφου για την ολοκληρωμένη ιστορική εκπαίδευση των νεότερων γενιών, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της ανάδειξης της σημασίας του «οπτικού γραμματισμού» ως απαραίτητου συμπληρώματος στις παραδοσιακές μορφές μετάδοσης και κατάκτησης της γνώσης.
[…]
Οι εθνικές ιστορίες των κρατών αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για ορισμένους από τους πρώτους δημιουργούς στην ιστορία του κινηματογράφου. Η πρώτη προπαγανδιστική ταινία μυθοπλασίας, για παράδειγμα, γυρίζεται το 1898 στις ΗΠΑ και αφορά την πολεμική αναμέτρηση με την Ισπανία για την κυριαρχία στην Κούβα. Πρόκειται για την ταινία «Tearing Down the Spanish Flag» («Σκίζουμε τη σημαία της Ισπανίας») του Αμερικανού Stuart J. Blackton. Η ταινία αναπαριστάνει μάχες που, ενώ γυρίζονται στα πρώτα, μικρά ακόμη, στούντιο του βωβού κινηματογράφου της Νέας Υόρκης, στο ευρύ κοινό παρουσιάζονται σαν να είχαν κινηματογραφηθεί στην ίδια την Κούβα. Στη συνέχεια και για ολόκληρο τον 20ό αιώνα, τα εθνικά αφηγήματα τροφοδοτούν τον κινηματογράφο, με αποτέλεσμα την παραγωγή μεγάλου αριθμού ταινιών με θεματολογία επικεντρωμένη σε ιστορικά ορόσημα του παρελθόντος. Πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το περιεχόμενό τους, αρκετές από τις ταινίες αυτές θεωρούνται σταθμοί στην ιστορία της Εβδομης Τέχνης λόγω της καλλιτεχνικής τους αξίας ή/και της εμπορικής τους απήχησης. Μπορούμε ενδεικτικά να αναφέρουμε τα παραδείγματα ταινιών όπως «Το θωρηκτό Ποτέμκιν» (Sergei Eisentein, 1925) για τη ρωσική επανάσταση του 1905, μέχρι πιο πρόσφατες δημιουργίες όπως τα έργα «Αντίο, παλλακίδα μου» (Chen Kaige, 1993) για την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα, και «Underground» (Emir Kusturica, 1995) για τον πόλεμο στην πρώην Γιουγκοσλαβία.
Η κυρία Ελλη Λεμονίδου είναι επίκουρη καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Πατρών. Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από τον πρόλογο του βιβλίου της «Η Ιστορία στη μεγάλη οθόνη. Ιστορία, κινηματογράφος και εθνικές ταυτότητες» (εκδ. Ταξιδευτής).
