Η πολυσυζητημένη εγκύκλιος της Εισαγγελέως του Αρείου Πάγου και η στάση της ΕΛΜΕ Λέσβου φούντωσαν και πάλι την αντιπαράθεση γύρω από τη λέξη «λαθρομετανάστης». Τελικά, είναι μια λέξη που υποδηλώνει καταφρόνηση – τουλάχιστον – προς τους ανθρώπους που εισέρχονται στη χώρα μας χωρίς χαρτιά; Ή είναι μια αθώα λέξη που απλώς εκφράζει το νόημα των δύο συνθετικών της;
Στο «Βήμα» της περασμένης Κυριακής ο Γιάννης Πρετεντέρης, με τη σαφήνεια που χαρακτηρίζει πάντοτε τον γραπτό του λόγο, προχώρησε σε μια γενίκευση: «Δεν υπάρχουν ρατσιστικές, ούτε ξενοφοβικές λέξεις. Υπάρχουν ρατσιστές και ξενόφοβοι άνθρωποι». Στη συνέχεια, αναφερόμενος στη συγκεκριμένη λέξη, σημειώνει: «Η λέξη «λαθρομετανάστης» υπάρχει σε όλα τα λεξικά – και αυτό ελπίζω να επεσήμανε η ΕΛΜΕ Μυτιλήνης. Εννοεί εκείνον που μεταναστεύει παράνομα. Τίποτα περισσότερο. Ακριβώς όπως αποκαλείται λαθροκυνηγός όποιος κυνηγά παράνομα, λαθρεπιβάτης όποιος επιβαίνει παράνομα και λαθρέμπορος όποιος εμπορεύεται παράνομα».
Θα ξεκινήσω από τη γενίκευση. «Οταν μιλάμε για γλώσσα», επισημαίνει ο καθηγητής Γλωσσολογίας Γιώργος Μπαμπινιώτης, «δεν μιλάμε απλώς για λέξεις. Μιλάμε κυρίως γι’ αυτό που έρχονται να εκφράσουν οι λέξεις, δηλαδή για έννοιες, νοήματα και σκέψεις». «Κ’ οι λέξεις φλέβες είναι, μέσα τους αίμα τρέχει» έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος.
Προφανώς και η έμφαση θα πρέπει να δοθεί στους ρατσιστές και όχι στη γλώσσα που χρησιμοποιούν για να εκφράσουν τις ρατσιστικές τους απόψεις. Το γεγονός, ωστόσο, ότι υπάρχουν ρατσιστές σημαίνει πως δεν υπάρχουν ρατσιστικές λέξεις; Ας πάρουμε, για παράδειγμα, αυτόν που χρησιμοποιεί τη λέξη «σκυλάραπας» όταν αναφέρεται σε Αφρικανό. Ο ίδιος, χωρίς αμφιβολία, είναι ρατσιστής. Η λέξη που χρησιμοποιεί τι είναι; Δεν είναι ρατσιστική; Το ίδιο και αυτός που χρησιμοποιεί τις λέξεις «κιτρινιάρης» ή «σχιστομάτης» όταν αναφέρεται σε Ασιάτη. Και ρατσιστής είναι, και οι λέξεις που χρησιμοποιεί είναι ρατσιστικές. Δεν βλέπω κανένα λόγο να τις «αθωώσουμε».
«Για να υπάρξει ο ρατσισμός χρειάζεται και λόγος και γλώσσα» επισημαίνει ο καθηγητής Παιδαγωγικής Γιώργος Τσιάκαλος. Και συνεχίζει: «Το ερώτημα που ανακύπτει είναι εάν υπάρχει μια εντελώς ξεχωριστή, μια ιδιαίτερη γλώσσα – που θα μπορούσε να ονομαστεί «η ρατσιστική γλώσσα» ή «η γλώσσα των ρατσιστών… Η ρατσιστική γλώσσα ή η γλώσσα των ρατσιστών δεν αποτελεί κατασκευή, με την έννοια της γλώσσας στον «Μεγάλο Αδελφό» του Οργουελ, αλλά κατάγεται από αποδεκτές στην κοινωνία εκφάνσεις της γλώσσας και βρίσκεται σε μια κατάσταση διαρκούς ώσμωσης με την κοινωνικά αποδεκτή γλώσσα». Αυτό είναι, άλλωστε, που την καθιστά και πιο επικίνδυνη.
Ας έλθουμε τώρα στη λέξη «λαθρομετανάστης». Ετυμολογικά προέρχεται από τη λέξη «λαθραίος», έτυμο της οποίας, σύμφωνα με τον καθηγητή Γιώργο Μπαμπινιώτη, είναι το ρήμα «λανθάνω» που σημαίνει «υπάρχω χωρίς να γίνομαι αντιληπτός». Ωστόσο, μια λέξη, περισσότερο και από την ετυμολογία της, χαρακτηρίζεται από το φορτίο, θετικό ή αρνητικό, που κουβαλάει κατά τη χρήση της. Η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη. Περνάει μηνύματα και διαμορφώνει συνειδήσεις. Μια τέτοια περίπτωση είναι και η λέξη «λαθρομετανάστης».
Αν δεχθούμε ότι χρησιμοποιούμε τη λέξη «λαθρομετανάστης» όπως χρησιμοποιούμε και τις λέξεις «λαθρέμπορος» ή «λαθροκυνηγός»· αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να επιφυλάξουμε στους μετανάστες που εισήλθαν στη χώρα μας «χωρίς να γίνουν αντιληπτοί» την ίδια μεταχείριση που επιφυλάσσουμε στον λαθρέμπορο ή στους λαθροκυνηγούς, δηλαδή να τους αντιμετωπίσουμε σαν κοινούς εγκληματίες; Με τον τρόπο αυτόν δεν προσβάλλουμε την αξιοπρέπειά τους; Δεν παραβιάζουμε τις ευρωπαϊκές αξίες; Πέραν του ότι ενώ ο λαθρέμπορος ή ο λαθροκυνηγός κρύβονται για να μη γίνουν αντιληπτοί από την Αστυνομία, ο «λαθρομετανάστης», αντιθέτως, κατά κανόνα εμφανίζεται στην προσπάθειά του να αποκτήσει νόμιμα χαρτιά.
Ο ευρωπαίος επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Νιλς Μουίζνιεκς μετά την τραγωδία στο Φαρμακονήσι, τον Ιανουάριο του 2014, και τη χρήση του όρου «παράνομος μετανάστης» από την τότε κυβέρνηση και τον τότε υπουργό Ναυτιλίας, είχε δηλώσει: «Η επιλογή της γλώσσας είναι πολύ σημαντική και ο όρος «παράνομος μετανάστης» που χρησιμοποιείται ευρέως σε ευρωπαϊκά κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, συνδέει τους μετανάστες με παράνομες πράξεις που εμπίπτουν στον ποινικό κώδικα. Προτιμώ τη χρήση των όρων «παράτυπος μετανάστης» και «παράτυπη μετανάστευση», καθώς είναι πιο ουδέτερη και δεν φέρει τον στιγματισμό του όρου «παράνομος». Αυτό τον όρο προτιμούν, επίσης, όλο και περισσότερο οι διεθνείς οργανισμοί».
Σημειώνω πως οι λέξεις «λαθρομετανάστης» και «λαθρομετανάστευση» δεν συναντώνται σε κανένα ελληνικό ποινικό κείμενο. Επιλογή του ποινικού νομοθέτη είναι να μη χρησιμοποιηθεί η συγκεκριμένη ορολογία. Ο όρος «λαθρομετανάστες» έχει εμφιλοχωρήσει μόνο σε μια διάταξη διοικητικού δικαίου που αφορά τη διοικητική απέλαση αλλοδαπού, μεταξύ άλλων, και «για την προώθηση λαθρομεταναστών στο εσωτερικό της χώρας».
«Οι Λέξεις Μετράνε!» είναι το σύνθημα μιας πανευρωπαϊκής καμπάνιας για τη χρήση των αμερόληπτων όρων «μετανάστης χωρίς χαρτιά» ή «παράτυπος μετανάστης» σε όλες τις γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Είναι σημαντικό να εκδηλώνονται τέτοιες πρωτοβουλίες, ιδιαίτερα σε μια περίοδο που στην Ευρώπη, με αιχμή το Μεταναστευτικό, καλπάζει η ριζοσπαστική Δεξιά.
Σε κάθε περίπτωση, η ελληνική γλώσσα είναι τόσο πλούσια, ώστε μπορούμε κάλλιστα να «εξοβελίσουμε» από τον δημόσιο λόγο – ξεκινώντας από τα υπηρεσιακά έγγραφα – τη χρήση μειωτικών για τη προσωπικότητα των ανθρώπων χαρακτηρισμών, όπως ο όρος «λαθρομετανάστης». Ας μην εντάξουμε και αυτό το ευαίσθητο ζήτημα στην αντιπαράθεση περί πολιτικής ορθότητας.
Ο κ. Πάνος Σκοτινιώτης είναι νομικός, με θητεία στο Κοινοβούλιο και στη Δημοτική και Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση.
