Η τομή μεταξύ επαγγελματικής και ερασιτεχνικής Ιστορίας με την έμφαση στην τεκμηρίωση, τη χρήση των πρωτογενών πηγών ως υλικού και τη μελέτη των αρχείων χρονολογείται από τις μεθοδολογικές αρχές που διατύπωσε ο γερμανός ιστορικός Λέοπολντ φον Ράνκε στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Στα 200 χρόνια που μεσολάβησαν από τότε η ιστορική έρευνα ανέπτυξε καινοτόμες τεχνικές, εισήγαγε νέες έννοιες, διακλαδίστηκε προς πλήθος κατευθύνσεων.
Η κοινωνική και πολιτισμική ιστορία πλαισίωσαν την πρώιμη εστίαση στην πολιτική, στρατιωτική και διπλωματική ιστορία· την προσωποποίηση των δρώντων διαδέχθηκε η αναζήτηση της δράσης των απρόσωπων παραγόντων, της επίδρασης της γεωγραφίας, της δημογραφίας, του κλίματος που εκφράστηκε με την ποσοτική ιστορία· το χρονικό άνυσμα διευρύνθηκε από τη διερεύνηση της συγκυρίας σε εκείνη της «μέσης» και της «μακράς διάρκειας», του χρόνου των θεσμών και των φυσικών δυνάμεων· το εύρος των πηγών άνοιξε ώστε αντί των επισήμων εγγράφων αποκλειστικά να συμπεριλάβει κάθε είδους γραπτά κατάλοιπα – από επιστολές, ημερολόγια, συμβόλαια και κατάστιχα ως διαθήκες, καταθέσεις και μενού εστιατορίων· η μνήμη και η μαρτυρία των απλών, καθημερινών ανθρώπων καταγράφηκαν από την προφορική ιστορία· τη διαμόρφωση της ιστορικής μεθοδολογίας ακολούθησε ο εμπλουτισμός με μεθόδους και εννοιολογικά εργαλεία δάνεια από την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, τη γλωσσολογία στο πλαίσιο της λεγόμενης «διεπιστημονικής προσέγγισης».
Η ανήσυχη αυτή πλευρά της ιστορικής επιστήμης, η οποία επιλεκτικά μόνο εκπροσωπείται από τις παραπάνω αναφορές, εκδηλώνεται με μια ιδιαίτερη δυναμική στις αρχές του 21ου αιώνα. Πεδία όπως η ιστορία του Ολοκαυτώματος και η ιστορία των γενοκτονιών, για παράδειγμα, ανανεώνονται καθώς διασυνδέονται με άλλα, όπως η μικροϊστορία, ξεπερνώντας τα παλαιότερα ερωτήματα αναφορικά με τον σχεδιασμό και την εκτέλεση και εμβαθύνοντας στην ανθρώπινη εμπειρία των θυμάτων.
Η «δι-εθνική ιστορία» (transnational history) διερευνά τις δικτυώσεις μεταξύ του «εθνικού» και του «υπερεθνικού», του «τοπικού» και του «παγκόσμιου» στον απόηχο μιας σειράς φαινομένων όπως η περιβαλλοντική, η χρηματοπιστωτική και η υγειονομική κρίση με τη μορφή της πανδημίας ή οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές.
Η «παγκόσμια ιστορία» (global history) αναζητεί αλληλεπιδράσεις και διασυνδέσεις σε πλανητικό επίπεδο όχι ως απλή παράταξη ή άθροισμα κρατικών και εθνικών ιστοριών αλλά ως διαδικασίες που συντελούνται σε επίπεδο κοινωνιών και σε σημαντικό χρονικό βάθος. Απότοκες της παγκοσμιοποίησης, των τεχνολογικών αλμάτων, των κοινωνικοπολιτικών αναταράξεων, των ιδεολογικών ανατοποθετήσεων και των συναφών ριζικών μετασχηματισμών της τελευταίας εικοσαετίας, οι προσεγγίσεις αυτές επιζητούν (και επιτυγχάνουν) να αναδείξουν μια πιο πολύπλοκη, πιο ευκρινή, πιο αποκεντρωμένη και λιγότερο πολωμένη εικόνα του κόσμου που μας περιβάλλει.
