- Ο κόσμος στα δικά σας μάτια προχωράει γρήγορα ή αργά;
«Εξαρτάται ποιον κόσμο εννοείτε. Ο ανθρώπινος κόσμος τα τελευταία χρόνια προχωράει γρήγορα. Η τεχνητή νοημοσύνη, για παράδειγμα, σε λίγο καιρό θα έχει αλλάξει τα πάντα (εκτός, ίσως, από την εξουσιαστική, πλεονεκτική μας φύση). Ο φυσικός κόσμος, από την άλλη, ακολουθεί τους κυκλικούς ρυθμούς του: ακόμη κι αν ο άνθρωπος παρεμβαίνει πάνω του, εκείνος θα βρει τον τρόπο τελικά να ξεμπερδέψει μαζί μας, αν του παραγίνουμε ενοχλητικοί. Ο αστρικός κόσμος αδιαφορεί παντελώς για το αν εμείς, οι απειροελάχιστες κουκκίδες, κινούμαστε γρήγορα ή αργά».
2. Ο,τι είναι προοδευτικό σήμερα γίνεται συντηρητικό στο μέλλον;
«Δεν συμβαίνει πάντα έτσι. Υπάρχουν αξίες που είναι διαχρονικά προοδευτικές, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα ή οι δημοκρατικές αρχές. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν θεωρίες και σχήματα που στην εποχή τους θεωρήθηκαν προοδευτικά, αλλά η ίδια η πραγματικότητα απέδειξε την αδυναμία τους».
3. Υπάρχει κάποιο πολιτικό γεγονός το οποίο να θεωρείτε ως εμπειρία που σας διαμόρφωσε (ή σας επηρέασε);
«Η πτώση των Δίδυμων Πύργων. Ηταν η πρώτη μέρα στη Β΄ Λυκείου και όλοι συζητούσαμε για αυτό που συνέβη. Ενα σχολείο-μικρογραφία της νοοτροπίας των Ελλήνων: από τη μία, οι λίγοι που προσπαθούσαν να καταλάβουν, από την άλλη απίστευτες θεωρίες συνωμοσίας! Από εκείνη τη μέρα, πάντως, ένιωσα απέχθεια για κάθε θρησκευτικό σύστημα που διεκδικεί τη μία και μόνη αλήθεια και οδηγεί σε τέτοιου είδους φονικούς φανατισμούς».
4. Εγκαταλείψατε κάποια πολιτική σας πεποίθηση στην πορεία του χρόνου;
«Εγκαταλείπω διαρκώς πεποιθήσεις. Κατά τη γνώμη μου, το να αναθεωρεί κανείς όσα σκέφτεται είναι στοιχείο υγείας και κίνησης του νου. Γι’ αυτό και μέσα στην ιστορία συμπαθώ ιδιαιτέρως όσους αποκαλούνται από τους κάθε είδους δογματισμούς «αποστάτες»».
5. Ποιο θεωρείτε πως είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της χώρας μας;
«Το πνεύμα του διχασμού που διαπερνά διαφορετικές πτυχές του βίου μας. Ζηλεύω τους λαούς που μπροστά σε ένα πρόβλημα, μια πρόκληση, μια συμφορά, ενώνονται και συνεργούν».
6. Ησασταν ή όχι δημοφιλής στο σχολείο; Και τι σας έμαθε αυτό για τη ζωή;
«Ημουν αρκετά δημοφιλής. Νομίζω ότι αυτό συνέβαινε γιατί ήξερα να ακούω τους άλλους. Και δεν παρεξηγιόμουν σχεδόν ποτέ – ή τέλος πάντων ξεχνούσα εύκολα τις αρνητικές στιγμές. Αυτά τα δύο τα έχω κρατήσει».
7. Υπάρχουν ακόμη ανατρεπτικές ιδέες;
«Γιατί να μην υπάρχουν ακόμη; Πάντα θα υπάρχουν. Κάθε νέα επιστημονική γνώση, για παράδειγμα, φέρνει μια ανατροπή και τροφοδοτεί ιδέες. Η γνώση είναι το κλειδί των ανατροπών. Αρκεί ένα παράδειγμα για να το δείξει αυτό: στο Ιράν ρίχνουν τοξικά αέρια μέσα σε σχολεία κοριτσιών για να τα εμποδίσουν να έχουν πρόσβαση στη γνώση. Γιατί ξέρουν καλά πως η γνώση μπορεί να ανατρέψει τον φόβο και να γεννήσει όνειρα».
8. Ποιο βιβλίο σχετικά με την πολιτική θα συστήνατε ανεπιφύλακτα;
«Τον Πολιτικό του Πλάτωνα. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η περιγραφή των κύκλων του χρόνου, μέσα στους οποίους άλλοτε η ανθρωπότητα και οι πράξεις της συντονίζονται με τους κοσμικούς κύκλους και άλλοτε απομακρύνονται από αυτούς. Ενα τόσο βαθύ όσο και παράξενο έργο για την πολιτική, συνδεδεμένο με την κοσμολογία, δεν νομίζω να έχει ξαναγραφτεί. Αν σκεφτόμασταν την πολιτική μέσα σε μια τέτοια ενότητα σκέψης, θα μπορούσαμε ίσως να δώσουμε άλλες απαντήσεις σε όσα μας απασχολούν…».
9. Με τι δεν έχετε συμφιλιωθεί ακόμη στη ζωή ή αργήσατε να συμφιλιωθείτε;
«Με τον θάνατο των αγαπημένων προσώπων. Αυτό το καταλαβαίνω πολύ έντονα όταν προσπαθώ να ανακαλέσω στη μνήμη μου τη φωνή τους και δεν μπορώ να το καταφέρω ακριβώς. «Πού πήγε αυτή η φωνή, αυτό το γέλιο;» σκέφτομαι».
10. Τι θα λέγατε πως απαντά καλύτερα στις υπαρξιακές μας αγωνίες; Η φιλοσοφία; Η τέχνη; Η θρησκεία; Κάτι άλλο;
«Για εμένα φιλοσοφία, τέχνη, επιστήμη και μεταφυσικές αναζητήσεις (και όχι «θρησκεία» που παραπέμπει ως όρος σε κλειστά συστήματα και δόγματα) είναι μία και μόνο αναζήτηση μέσα από διαφορετικούς δρόμους και μεθόδους. Σε άλλες εποχές η γνώση προσεγγιζόταν με αυτόν τον ενιαίο τρόπο. Στον σύγχρονο κόσμο, διασπάσαμε τη σφαιρικότητα της γνώσης και τα αποτελέσματα της περιορισμένης μας θέασης είναι πασιφανή».
11. Ποιο πρόσωπο, ιστορικό ή από τον σύγχρονο κόσμο, θα επιλέγατε ως προνομιακό σας συνομιλητή;
«Τον Σωκράτη, για να μάθω αν όσα αναφέρει ο Πλάτωνας ήταν πράγματι δικά του λόγια. Την Υπατία, για να μάθω ποια ήταν η διδασκαλία της, αφού οι δολοφόνοι της συνέχισαν το «έργο» τους και μετά τη σφαγή της, στους αιώνες που ακολούθησαν, εξαφανίζοντας τα γραπτά της σπουδαιότερης γυναίκας μαθηματικού-αστρονόμου της αρχαιότητας».
12. Θα γυρνούσατε τον χρόνο πίσω; Και για ποιον λόγο;
«Θα γυρνούσα τον χρόνο πίσω μόνο αν ήταν να ταξιδέψω σε χρόνους πολύ πριν γεννηθώ. Θα λάμβανα μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια, θα παρακολουθούσα πώς κατασκευάζονταν οι αιγυπτιακές πυραμίδες, θα έβλεπα αν η Ατλαντίδα πραγματικά υπήρξε και θα μάθαινα πώς ήταν ο πλανήτης πριν την εμφάνιση του ανθρώπου».
13. Ποια συμβουλή ζωής θα δίνατε στον έφηβο εαυτό σας;
«Να μην παίρνει και πολύ στα σοβαρά τις βαριές κουβέντες των άλλων. Μέσα στον χρόνο όλα αυτά τα μικρά γίνονται σκόνη».
14. Και ποιο ανάγνωσμα θα συστήνατε σε έναν έφηβο σήμερα;
«Τον Ντέμιαν του Χέρμαν Εσσε και τα Ανεμοδαρμένα ύψη της Εμιλι Μπροντέ, δύο βιβλία που διάβασα κι εγώ στην εφηβεία μου και άλλαξαν την αντίληψή μου για τον κόσμο: το πρώτο γιατί γεννά και αναπτύσσει τα βασικά φιλοσοφικά ερωτήματα του ανθρώπου και το δεύτερο γιατί σε κατακλύζει με το σφοδρό πάθος των συναισθημάτων».
15. Θα συμφωνούσατε πως όλα, τελικά, είναι πολιτική;
«Αν εννοήσουμε την πολιτική ως αλληλεπίδραση των ατόμων ενός συνόλου ή των επιμέρους στοιχείων μιας πραγματικότητας, αναπόφευκτα όλα είναι πολιτική. Τίποτα δεν μπορεί να παραμείνει κλειστό και απομονωμένο. Ολοι έχουμε ακούσει για το «φαινόμενο της πεταλούδας» που περιγράφει τη θεωρία του χάους: ακόμη και μια ελάχιστη δράση επιδρά μέσα στον χρόνο στην πορεία που θα ακολουθήσει ένα σύστημα».
