Η ανάδυση της μνήμης του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα υπήρξε όψιμη και δύσκολη, αν και περίπου 60.000 άνθρωποι, το 83% του προπολεμικού πληθυσμού, εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν στο Αουσβιτς-Μπιρκενάου και στην Τρεμπλίνκα. Η μνήμη δεν συγκροτήθηκε πουθενά την επαύριο της λήξης του πολέμου, χρειάστηκαν τρεις με τέσσερις δεκαετίες διεθνώς. Στην Ελλάδα καθυστέρησε δύο δεκαετίες ακόμη σε σχέση με άλλες δυτικές κοινωνίες, όπως η γαλλική, που υπήρξε πρωτοπόρος.

Η ιστορία της μνήμης του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα χωρίζεται σε τρεις διακριτές περιόδους. Η πρώτη είναι εκείνη της αποσιώπησης, που επιχειρούσε να ρίξει το γεγονός στη λήθη και που διήρκεσε 45 περίπου χρόνια (1945-1990). Φυσικά υπήρξαν ορισμένες στιγμές που δημιουργήθηκαν ρωγμές και όπου το θέμα απασχόλησε τον Τύπο και συζητήθηκε πολύ, όπως έγινε με αφορμή τις δίκες δύο ναζί αξιωματούχων που είχαν καθοριστικό ρόλο στην εκτόπιση και εξόντωση των σχεδόν 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης από τον Μάρτιο ως τον Αύγουστο του 1943. Πρόκειται για τη δίκη του Μαξ Μέρτεν το 1959 στην Αθήνα και τη δίκη και καταδίκη του Αντολφ Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ το 1961, που είχε τεράστια διεθνή απήχηση.

Η δεύτερη περίοδος (1991-2003) χαρακτηρίζεται από την αφύπνιση του ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος για το θέμα καθώς και από την ανάδυση της μνήμης στη συλλογική μνήμη και στη δημόσια ιστορία. Στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη λαμβάνουν χώρα τα πρώτα συνέδρια και ημερίδες, αρχίζει να συγκροτείται το πεδίο των ελληνοεβραϊκών σπουδών, γιατί η μνήμη δεν μπορεί να προχωρά ερήμην της γνώσης, εκδίδονται αφιερώματα περιοδικών και μεταφράσεις σημαντικών έργων, όπως του Πρίμο Λέβι, που συμβαδίζουν με την έκδοση των πρώτων μαρτυριών επιζώντων του Αουσβιτς στην ελληνική γλώσσα. Στην περίοδο αυτή ανεγείρονται τα πρώτα μνημεία Ολοκαυτώματος σε δημόσιο χώρο, ενώ ως τότε υπήρχαν μνημεία μόνο εντός των εβραϊκών νεκροταφείων.

Η διαφορά είναι σημαντική: η μνήμη δεν αφορά πλέον αποκλειστικά τη συγκεκριμένη κοινότητα, οι άνθρωποι που χάθηκαν δεν ήταν μόνο μέλη μιας εβραϊκής κοινότητας, ήταν κάτοικοι και δημότες μιας πόλης και οι πρόγονοί τους ήταν για αιώνες εκεί. Τόσο η παρουσία τους όσο και η απουσία τους εγγράφονται, λοιπόν, στην τοπική ιστορία της πόλης. Πρώτη η Λάρισα το 1987, δέκα χρόνια αργότερα η Θεσσαλονίκη, το 1997, όταν έγινε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, απέκτησαν μνημεία. Χρειάστηκε η παρέλευση 54 ετών και η συγκεκριμένη συγκυρία για να δεχθεί επιτέλους ο δήμος το αίτημα της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης να ανεγερθεί μνημείο που να μνημονεύει αυτή την τεράστια απώλεια. Η Αθήνα απέκτησε μνημείο μόνο το 2010.

Τέλος, η τρίτη περίοδος (2004-2024) είναι κατ’ εξοχήν η εποχή της θεσμικής μνήμης. Το 2005 η Ελλάδα γίνεται πλήρες μέλος του IHRA (της Διεθνούς Συμμαχίας για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος). Οφείλει λοιπόν να εναρμονίσει τον βηματισμό της σε ένα ζήτημα που είναι πολύ πίσω. Το 2004, με τη συνεργασία του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος (Αθήνα) και της Γενικής Γραμματείας Θρησκευμάτων του υπουργείου Παιδείας, άρχισε η εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα. Καθηγητές της δευτεροβάθμιας παρακολουθούν σεμινάρια, μαθητές συμμετέχουν σε διαγωνισμό και πραγματοποιούν το εκπαιδευτικό ταξίδι στο Αουσβιτς υπό την αιγίδα του υπουργείου. Την τελευταία δεκαετία πύκνωσαν οι δράσεις και οι αναμνηστήριες τελετές κέρδισαν τη θέση τους στη συλλογική ζωή. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ασχολούνται με το ζήτημα, ιδίως με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Ολοκαυτώματος (27η Ιανουαρίου). Η Ημέρα Μνήμης τιμάται από το 2004 από την πολιτεία με την παρουσία του/της Προέδρου που εκφωνεί λόγο και καταθέτει στεφάνι στο Μνημείο Ολοκαυτώματος.

Η Ελλάδα έκανε μεγάλα βήματα για να καλύψει τον «χαμένο χρόνο». O ρυθμός των δράσεων έχει σαφώς επιταχυνθεί και σημαντικό ρόλο παίζει η τοπική αυτοδιοίκηση. Πολλές αντιστάσεις συνάντησε η καθοριστική για την αναγνώριση της μνήμης στη Θεσσαλονίκη δραστηριότητα του Γιάννη Μπουτάρη ως δημάρχου της (2010-2019). Ακόμη εκκρεμεί η ίδρυση του Μουσείου Ολοκαυτώματος της πόλης που έχει ανακοινωθεί εδώ και μία δεκαετία. Πέρυσι τον Μάρτιο, στην επέτειο των 80 χρόνων, τιμήθηκαν για πρώτη φορά με πρωτοβουλία των αντίστοιχων δήμων οι εκτοπίσεις των Εβραίων της Αν. Μακεδονίας και Θράκης (1943) που οδήγησαν στην ολοσχερή εξόντωση 4.200 ανθρώπων. Φυσικά, χρειάζεται να γίνουν πολλά ακόμη. Η συνειδητοποίηση είναι απαραίτητη για την αυτογνωσία μας, χωρίς την οποία δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε το μέλλον. Και βέβαια αποτελεί μια έμπρακτη μάχη ενάντια στον αντισημιτισμό που κάνει οδυνηρά αισθητή την παρουσία του.

*Η κυρία Οντέτ Βαρών-Βασάρ είναι ιστορικός, συγγραφέας του βιβλίου «Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων» (εκδ. Εστίας, 2013).