Κάτω από τον τίτλο «τέχνη και εξουσία» στεγάζονται και συστεγάζονται ομοφωνίες και αντιπαραθέσεις, θεατές και αθέατες σχέσεις, μηνύματα έκδηλα, και άλλα τόσα λανθάνοντα. Αν σταθούμε στην τελευταία διάκριση – όπου και αυτή δεν είναι λιγότερο ασύνορη – μια ιδιαίτερη διάστασή της αξίζει να υπενθυμιστεί.
Ενας πίνακας ζωγραφικής, για παράδειγμα, μπορεί να δείχνει, στο πρώτο βλέμμα, μια απροσχημάτιστη καταγγελία της εξουσίας. Τι θα λέγαμε όμως αν μετά από μία δεύτερη παρατήρηση διαπιστώναμε ότι η πιο αποτελεσματική επερώτηση, η πιο ουσιαστική κατάχρηση της εξουσίας, επισημαίνεται σε ένα άλλο επίπεδο; Σε άλλο βάθος; Αφανές μεν, αλλά υπαρκτό και προφητικό; Πάρτε για παράδειγμα τον γνωστότατο πίνακα του Γουίλιαμ Μπλέικ, τον «Urizen», τον Οριστή του Κόσμου. Oπου ένα θεόμορφο ον ορίζει με αμείλικτη ακρίβεια το πόσο αρμονικός πρέπει να είναι ο κόσμος, αν με έναν διαβήτη προσδιοριστεί. Δηλαδή επικαθορισμένος με ένα άψογο όργανο που λάθος δεν κάνει. Και όπου η προένταση των δαχτύλων που το κρατούν αποκαλύπτει τη δύναμη με την οποία αυτό το θεόμορφο ον τον κόσμο θέλει να ορίσει.
Πόσο όμως συμβαδίζει κάτι τέτοιο με τη φύση και την ιστορία του ανθρώπου που με τέτοια μιλιμετρική πρόθεση δεν έζησε ποτέ; Πόσο απάνθρωπο θα ήταν να αφαιρέσεις από τον άνθρωπο τη σχετικότητά του και ταυτόχρονα τη δυνατότητά του να σφάλει; Αφού μέσα σε αυτή τη δυνατότητα μπορεί ο καθένας από τον άλλον να συγχωρεθεί και έτσι τον κόσμο να συγκατοικήσει;
Η θεομορφία του προσώπου υφαρπάζει την υποτιθέμενη συγκατάθεσή μας σε αυτή την αρμονία που θέλει να επιβάλει. Και τον άνθρωπο πάνω σε μια τέτοια κλίμακα να τον μετρήσει, να τον κρίνει και να τον ιεραρχήσει. Και όχι να τον εντάξει ανάμεσά μας όπου όλοι έχουμε το δικαίωμα να τραγουδάμε πως «άνθρωποι είμαστε και σφάλματα κάνουμε».
Ο Γουίλιαμ Μπλέικ το τραγούδι αυτό δεν το είχε ακούσει. Ζωγράφισε όμως ηθελημένα έναν απόκοσμο θεό που μόνο Θεός δεν ήταν για να επιβάλει μέσα από την απάτη της επιτήδειας παραλλακτικής μορφής ένα ιδεώδες που καμία σχέση δεν μπορεί να έχει με εμάς.
Και αν παρατηρήσουμε τον πίνακα ακόμα πιο προσεκτικά, θα δούμε και την οργανική παρανομία που συντελείται όταν το σοφοφανές γεροντικό κεφάλι του «θεού» φιλοξενείται σε ένα σώμα μιας απίστευτα αφύσικης σφριγηλότητας.
Στον «Urizen» του ζωγράφου-ποιητή δεν καταγγέλλεται έκδηλα μια συγκεκριμένη εξουσία, αλλά κάτι άλλο πολύ βαθύτερο. Πρόκειται για τη χρήση της ακρίβειας σε βάρος του ανακριβούς ανθρώπου. Του ανθρώπου. Αυτού που μέσα στην ατέλεια επιδιώκει την ευτυχία του. Καταγγέλλεται έτσι εμμέσως η ενδεχόμενη έλευση μιας κοινωνίας που μέσα από μία όλο και πιο ύπουλη ομιλία όλο και πιο καταστροφικά όπλα στα χέρια της εξουσίας μπορεί να δοθούν. Κατ’ ακρίβεια, να εφευρεθούν.
Αριστο όργανο είναι ο διαβήτης αλλά στερείται ηθικής αυτοτέλειας.
Η «ακρίβεια για την ακρίβεια» δεν είναι το ιδανικό μιας κοινωνίας. Πρέπει η δική μας, η δημοκρατικά εκπεφρασμένη θέληση, να είναι εκείνη που θα υπηρετηθεί.
Ο πίνακας αυτός δεν είναι παρά μία απεικόνιση των πιθανών σχέσεων τέχνης και εξουσίας. Ανάλογες ανησυχίες και με τις άλλες τέχνες μπορούν να εκφραστούν, μην αμφιβάλλετε, η μουσική πολλά μπορεί να μας υπαινιχθεί. Η γλυπτική ανάλογα να δείξει.
Στο παράδειγμά μας η τέχνη εγκαλεί την εξουσία, υπογραμμίζοντας σε τι καταστροφικό μια κοινωνία, ορφανή ηθικοπολιτικής επίκλησης, μπορεί να οδηγήσει. Σε άλλα παραδείγματα η τέχνη μπορεί να τεθεί στην υπηρεσία της πιο αφόρητης κακομεταχείρισής μας. Αλλά αυτό είναι για μια άλλη συζήτηση. Για μια άλλη επιφυλλίδα.
Ο κ. Γιάννης Μεταξάς, επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι τακτικό μέλος της Académie Européenne Interdisciplinaire des Sciences.
