Πολλές δημοκρατίες σείονται σήμερα από μαζικές διαδηλώσεις με κινηματική μορφή. Οι λόγοι εκ πρώτης όψεως διαφέρουν. Στη Γαλλία εκατομμύρια εξεγείρονται ενάντια σε μια αλλαγή της συνταξιοδοτικής νομοθεσίας με παράκαμψη της Εθνοσυνέλευσης. Το Ισραήλ, αντί να γιορτάζει την 75η επέτειο από την περιπετειώδη ίδρυσή του, βιώνει μέγιστη εσωτερική κρίση λόγω της απόφασης του πρωθυπουργού Νετανιάχου να ενισχύσει την εκτελεστική εξουσία κατά την επιλογή των ανώτατων δικαστών. Στην Ελλάδα το φονικό σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη έβγαλε στον δρόμο ανθρώπους κάθε ηλικίας για να στιγματίσουν τη διάβρωση του κράτους απαιτώντας να δράσει γρήγορα και χωρίς παρεμβάσεις η διαβόητα αργή Δικαιοσύνη. Στη Γερμανία, οι κυβερνητικοί εταίροι αλληλοσπαράσσονται για τον βαθμό κρατικού προστατευτισμού, τον οποίο αποτάσσονται οι Φιλελεύθεροι του FDP, ενώ εκατομμύρια εργαζόμενοι στα μέσα μαζικής μεταφοράς κατεβαίνουν στη μεγαλύτερη απεργία της τριακονταετίας αξιώνοντας ισχυρότερο κρατικό παρεμβατισμό για να αντιμετωπίσουν τον καταστρεπτικά υψηλό πληθωρισμό (8,7%).
Αυτοί οι έντονοι κλυδωνισμοί μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: την κρίση εμπιστοσύνης στη λειτουργία της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Διαπιστώνεται συστηματικά αναντιστοιχία μεταξύ της διακυβέρνησης και των καθιερωμένων θεσμών. Κυριότερη έκφανση της κρίσης νομιμότητας είναι η αλλοίωση της μοντεσκιανής διάκρισης των εξουσιών. Επιχειρείται συνήθως από την «ιμπεριαλιστική» εκτελεστική εξουσία σε βάρος των άλλων δύο που θεωρητικά την ελέγχουν, της νομοθετικής και της δικαστικής. Η αλλοίωση γίνεται στο όνομα της αποτελεσματικότητας – βολικά πλέον και της καταπολέμησης της ακροδεξιάς. Ωστόσο, μοιραία τείνει στην κατάχρηση εξουσίας, φυσική τάση της ανθρώπινης φύσης, αν δεν υπάρχουν «έλεγχοι και εξισορροπήσεις» (checks and balances), κοινώς θεσμικοί περιορισμοί.
Η ανισορροπία των εξουσιών απειλεί ακόμα περισσότερο τη δημοκρατία όταν καταστρατηγείται – και συνήθως καταστρατηγείται πρώτη – η ανεξαρτησία της λεγόμενης «τέταρτης εξουσίας», των ΜΜΕ, που κανονικά οφείλουν να ελέγχουν την εξουσία και να λογοδοτούν στους πολίτες. Οταν δεν επιτελούν τον σκοπό τους, κλασικό μέσο διαμαρτυρίας των πολιτών παραμένει η ψήφος, ένα δώρο κερδισμένο με αιματηρούς αγώνες, αλλά στιβαρό μόνον όταν ασκείται συχνά, εύτακτα και πολλαπλά – σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό επίπεδο. Αν αυτό δεν συμβαίνει και η κοινή γνώμη χειραγωγείται – από ΜΜΕ, διαφθορά, πελατειακές σχέσεις κ.λπ. – ή διολισθαίνει στην αποχή, τότε το δώρο απαξιώνεται. Ως ύστατο εργαλείο διαμαρτυρίας οι πολίτες αγκαλιάζουν τα λαϊκά κινήματα, γιατί αλλιώς νιώθουν ότι δεν ακούγονται. Είναι σαφές ότι η δημοκρατία προστατεύει κυρίως τις μειοψηφίες. Μπορεί να μην εισακούονται, τουλάχιστον, όμως, ακούγονται και καταγράφεται η διαφωνία, ενώ η πλειοψηφία πρέπει να δικαιολογήσει τη γνώμη της. Αυτή είναι η πεμπτουσία της ελευθερίας της έκφρασης, το σημείο όπου κτυπά η καρδιά της δημοκρατίας. Κάθε αυταρχικό σύστημα προσπαθεί να την καταπνίξει μπερδεύοντας εσκεμμένα τη δημοκρατία με την εκ προοιμίου ομοφωνία.
Μικρή σημασία έχει αν μια κρίση πυροδοτεί μαζικές διαμαρτυρίες πριν ή μετά τις εκλογές. Οι ώριμες δημοκρατίες λαμβάνουν υπόψη τους φαινόμενα μαζικής διαμαρτυρίας σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή γιατί τα θεσμικά αντανακλαστικά πολιτών, εξουσιών και κομμάτων παραμένουν ισχυρά. Ξέρουν ότι αργά ή γρήγορα θα βρουν τους πολίτες μπροστά τους. Οι λιγότερο ώριμες δημοκρατίες θέλουν απλώς να περάσουν τον «κάβο» των εκλογών και μετά εφησυχάζουν. Παρ’ όλα αυτά το πρόβλημα σιγοκαίει και υποτροπιάζει με ευρύτερους κινδύνους για τη διεθνή ασφάλεια εφόσον τέτοιες χώρες μαθηματικά μετατρέπονται σε μαύρες τρύπες, στα λεγόμενα «αποτυχημένα κράτη» («failed states»). Αν το ευρύτερο διακύβευμα σήμερα είναι να επικρατήσει η δυτική δημοκρατία απέναντι στα αυταρχικά καθεστώτα, τότε πρέπει να εφαρμόσει αντίστροφα το παράδειγμα της «γυναίκας του Καίσαρα»: να φαίνεται, αλλά και να είναι τίμια. Αλλωστε, η αυταρχική διακυβέρνηση ξεκινάει πάντα υπονομεύοντας ως περιττή την τιμή της.
Η κυρία Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου είναι καθηγήτρια Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.
