Δεκάδες είναι οι Λευκάδιοι που σημάδεψαν με την πορεία τους τα γράμματα και τις τέχνες της Ελλάδας. Επιλέξαμε και σας παρουσιάζουμε τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νησιού στο πάνθεον του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού.
Αγγελος Σικελιανός: Ο Σικελιανός γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1884 (στο σπίτι όπου σήμερα στεγάζεται το ομώνυμο Μουσείο) και πέθανε στην Αθήνα το 1951. Πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Σικελιανός, καθηγητής των Γαλλικών στο Ελληνικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο Λευκάδας και μητέρα του η Χαρίκλεια, το γένος Στεφανίτση. Φοίτησε στο τριτάξιο Ελληνικό Σχολείο και στο τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδας, από το οποίο πήρε απολυτήριο το 1900. Γράφτηκε στη Νομική αλλά δεν ακολούθησε τις νομικές σπουδές.
Το έργο του είναι ο Λυρικός Βίος, οι έξι τραγωδίες και τα πεζά του κείμενα. Ηδη στον «Αλαφροΐσκιωτο» του Σικελιανού (την περίοδο που ήταν πολύ νέος) φαίνονται οι πρώτες ενδείξεις ότι θα ταράξει τα «ποιητικά νερά». Αυτό είναι σήμα κατατεθέν της ποίησης του Σικελιανού, μιας προσωπικότητας που άγγιζε τα όρια της μεγαλοφυΐας και, οπωσδήποτε, της ιδιοφυΐας.
Η ποίηση του Σικελιανού είναι ένα βουερό ποτάμι που σε παρασέρνει σε ένα μεθυστικό λυρικό ταξίδι, που σέρνει μέσα στην πλατιά του κοίτη αιώνες αιώνων: Ομηρο, Ορφικούς, Προσωκρατικούς, Σαπφώ, Αισχύλο, Πλάτωνα, Γραφές, τον Χριστό. Διαβάζοντάς τον κανείς απορεί με τον απέραντο λεξιλογικό πλούτο που έχει συλλέξει. Αισθάνεσαι όμως ότι έχεις μπροστά σου έναν χαρισματικό ποιητή, που σε αιχμαλωτίζει ο «αχαλίνωτα ωραίος λόγος του», όπως όταν ακούς ένα κλασικό μουσικό έργο μεγάλης διάρκειας και δυσκολεύεσαι μεν να το «πιάσεις» επακριβώς αλλά σε έχει αιχμαλωτίσει η γοητεία του. Η σικελιανική βυθοκόρος ανέσυρε από το σκοτεινό νεφέλωμα του αποκρυφισμού ποιητικά κοιτάσματα μετουσιώνοντάς τα σε υψηλή ποίηση – κοιτάσματα που κανείς ομότεχνος δεν τα είχε αγγίξει ως τότε ούτε τα ξανάγγιξε μετά από αυτόν. Οσο και να ξεσκαρτάρεις το ποιητικό του χαρτοφυλάκιο, όσες επισφάλειες κι αν αφαιρέσεις, η αποτίμηση των πολυάριθμων εξαίσιων λυρικών οάσεων που απομένουν, τον τοποθετεί στην κορυφή του ελληνικού ποιητικού Παρνασσού!
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης: Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1824 στη Λευκάδα, όπου διέμεινε μέχρι το 1838. Χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως εθνικός ποιητής διότι ύμνησε με επικά χαρακτηριστικά τον επαναστατικό αγώνα των Ελλήνων. Το 1875, στην γιορτή της 25ης Μαρτίου απήγγειλε ποίημα κατά τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ και, έτσι, καθιερώθηκε ως εθνικός ποιητής. Το 1859 εξέδωσε το μεγάλο του ποίημα με τίτλο «Κυρά Φροσύνη». Ακολούθησαν οι ποιητικές συνθέσεις «Αθανάσιος Διάκος» και «Αστραπόγιαννος» το 1867, ενώ δεν είχε την ευκαιρία να ολοκληρώσει το πληρέστερο ίσως έργο του, τον «Φωτεινό», διότι πέθανε το 1879. Από τους πιο χαρακτηριστικούς στίχους του «Φωτεινού» είναι και ο ακόλουθος: «Πάρ’ ένα σβώλο, Μήτρο, και διώξ’ εκείνα τα σκυλιά, που μου χαλούν το φύτρο». Πρόκειται για ένα ποίημα για το οποίο άντλησε την έμπνευσή του από την εξέγερση των Λευκαδιτών κατά των Αγγλων το 1819.
Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης εντάχθηκε στη σφαίρα της πολιτικής το 1853 και το 1957 εκλέχθηκε στην Ιόνιο Βουλή. Πρωτοστάτησε στις εκδηλώσεις για την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα.
Νάνος Βαλαωρίτης: Ο ποιητής, πεζογράφος και δοκιμιογράφος Νάνος Βαλαωρίτης υπήρξε από τις σημαντικότερες μορφές της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Γεννήθηκε το 1921 στη Λωζάνη. Ηταν δισέγγονος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Το 2009 βραβεύτηκε με το Κρατικό Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του. Το 2004 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος του απένειμε τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος Τιμής. Ο Νάνος Βαλαωρίτης πέθανε το 2019, σε ηλικία 98 ετών.
Νίκος Σβορώνος: Ο Νίκος Σβορώνος γεννήθηκε το 1911 στη Λευκάδα. Στα μαθητικά του χρόνια ήταν συνεκδότης του μαθητικού χειρόγραφου περιοδικού «Νέος δρόμος». Πραγματοποίησε τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση. Με υποτροφία της Γαλλικής Δημοκρατίας, φοίτησε στην École Pratique des Hautes Études και στην École des Langues Orientales. Το 1975 ανακηρύχθηκε Docteur ès Lettres της Σορβόννης. Αργότερα, εργάστηκε στο CNRS και δίδαξε ως διευθυντής σπουδών στην École Pratique des Hautes Études (IV Section) Ιστορία των Θεσμών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μετά την πτώση της δικτατορίας δίδαξε στα Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Κρήτης. Ακόμη, διετέλεσε μέλος της διοικούσας επιτροπής του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. Ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων Αθηνών (1976) και Θεσσαλονίκης (1977). Πέθανε το 1989.
Σπύρος Ασδραχάς: Ο Σπύρος Ασδραχάς γεννήθηκε το 1933. Πέρασε την παιδική του ηλικία στη Λευκάδα και έπειτα συνέχισε τις σπουδές του στην Αθήνα. Το 1972 έλαβε διδακτορικό δίπλωμα από την École pratique des hautes études (EPHE) και το Πανεπιστήμιο Paris VII στην Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία. Αρχικά, εργάστηκε ως ερευνητής στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και ως διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Νεοελληνικών Σπουδών του Ιδρύματος. Υπήρξε ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας και καθηγητής στην Εδρα του Νίκου Σβορώνου.
Εγραψε σε μεγάλο αριθμό περιοδικών επιστημονικού ενδιαφέροντος. Υπήρξε ένας από τους ιδρυτές των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, των οποίων διετέλεσε πρόεδρος επί σειρά ετών. Αφησε τεράστιο έργο και αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους ιστορικούς στη νεότερη Ελλάδα. Απεβίωσε το 2017.
Πάνος Ροντογιάννης: Γεννήθηκε στους Τσουκαλάδες Λευκάδας και σπούδασε Φιλολογία στην Αθήνα. Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Υπήρξε ιδρυτής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λευκάδας. Δίδαξε εμπνευσμένα στη Μέση Εκπαίδευση. Ερεύνησε με πάθος το παρελθόν της Λευκάδας και άφησε σπουδαίο ιστοριογραφικό έργο, που τον ανέδειξε ιστορικό της Λευκάδας. Τα σημαντικότερα έργα του είναι: «Η χριστιανική τέχνη στη Λευκάδα», «Ιστορία της νήσου Λευκάδος», «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», «Η εκπαίδευση στη Λευκάδα».
Ιωάννης Βαλαωρίτης: Ο Ιωάννης Βαλαωρίτης ήταν τραπεζίτης. Γεννήθηκε στη Λευκάδα και ήταν γιος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Το 1895 έγινε υποδιοικητής της Εθνικής Τράπεζας και το 1911 αντικατέστησε στη θέση του προέδρου τον απερχόμενο Γεώργιο Στρέιτ. Εξελέγη με τις εκλογές του Αυγούστου 1910 πληρεξούσιος της Λευκάδας στην Α’ Αναθεωρητική Βουλή. Η διοίκησή του υπήρξε καθοριστική και για την αναδιοργάνωση και την ανάπτυξη της Εθνικής Τράπεζας. Επίσης, συνέγραψε την ιστορία της Τράπεζας από το 1842 μέχρι το 1902, έργο πληροφοριακό, αξεπέραστο μέχρι σήμερα.
Γεράσιμος Γρηγόρης: Ο λογοτέχνης, χαράκτης και διηγηματογράφος Γεράσιμος Γρηγόρης κατάγεται από το Σπανοχώρι της Λευκάδας. Συγκαταλέγεται στους κορυφαίους έλληνες λογοτέχνες, ενώ εντυπωσιακά είναι και τα χαρακτικά του έργα, όπως το περίφημο «Ορθρου Βαθέος». Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και ξεκίνησε την καριέρα του ως δημοσιογράφος. Πρωτοπαρουσιάστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1939.
Πανταζής Κοντομίχης: Γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1924. Γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή, απ’ όπου αποφοίτησε το 1950. Το 1952 διορίστηκε ως καθηγητής στο Γυμνάσιο της Λευκάδας. Από τότε υπηρέτησε στη Μέση Εκπαίδευση. Το 1980 έγινε γενικός επιθεωρητής και το 1983 τοποθετήθηκε ως σχολικός σύμβουλος στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Σε όλο αυτό το διάστημα ασχολήθηκε με την αρχειακή έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο Λευκάδας, απ’ όπου άντλησε πλούσιο υλικό ιστορικού και λαογραφικού ενδιαφέροντος. Δημοσίευσε πολλά άρθρα φιλολογικού, ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου και εξέδωσε πλήθος βιβλίων.
Θεόδωρος Στάμος: Ο Θεόδωρος Στάμος (1922-1997) ήταν ελληνοαμερικανός καλλιτέχνης, από τους νεότερους ζωγράφους της ομάδας των αφηρημένων εξπρεσιονιστών ζωγράφων. Γεννήθηκε στο Μανχάταν. Η μητέρα του ήταν από τη Σπάρτη και η καταγωγή του πατέρα του από τη Λευκάδα. Είναι θαμμένος στη Λευκάδα. Δώρισε 43 έργα του στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας. Εργα του βρίσκονται σε μεγάλα μουσεία των ΗΠΑ, της Ευρώπης και σε ιδιωτικές συλλογές.
Τζαβαλάς Καρούσος: Εζησε από το 1904 ως το 1969. Ηταν ηθοποιός και αγωνιστής της Αριστεράς. Γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1904, φοίτησε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και παράλληλα στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Ωδείου. Με θεατρικές σπουδές στη Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έπαιξε στο Εθνικό Θέατρο και δημιούργησε δικό του θίασο. Πέθανε το 1969 στο Παρίσι, και μερικά χρόνια αργότερα τα οστά του μεταφέρθηκαν στη Λευκάδα, όπου είναι μέχρι σήμερα.
Ιωάννης Ζαμπέλιος: Ο Ιωάννης Ζαμπέλιος (1787-1856) ήταν ο πρώτος δραματουργός του νέου εθνικού μας βίου και μεγάλος πατριώτης. Γεννήθηκε στη Λευκάδα και ήταν γόνος αρχοντικής οικογένειας. Εμαθε τα πρώτα γράμματα στο νησί. Σπούδασε στη Νομική και έγινε κάτοχος διδακτορικού. Συνέχισε τις σπουδές του στο Μιλάνο, όπου και επιδόθηκε στη γνωριμία του με τη λογοτεχνία. Οταν πληροφορήθηκε για την Επανάσταση, επέστρεψε στην Ελλάδα. Το 1819 μυείται στη Φιλική Εταιρεία. Ο Ζαμπέλιος έγραψε θεατρικά έργα.
Σπυρίδων Ζαμπέλιος: Γιος του Ιωάννη Ζαμπέλιου είναι ο ιστορικός Σπυρίδων Ζαμπέλιος. Γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1815. Ο Σπυρίδων παρακολούθησε τη βασική εκπαίδευση στη Λευκάδα και στη συνέχεια φοίτησε στο Νομικό Τμήμα της Ιονίου Ακαδημίας. Χαρακτηρίστηκε ο πρώτος θεωρητικός της ιστορικής ενότητας αρχαίου, μεσαιωνικού και νεότερου Ελληνισμού.
Ιωάννης Σταματέλος: Γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1822. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ασχολήθηκε με τη συγγραφή κειμένων που έχουν σχέση με την αρχαία ιστορία της Λευκάδας. Το συγγραφικό του έργο απαρτίζεται από 13 χειρόγραφα και 70 δημοσιευμένα βιβλία, μελέτες και άρθρα που επιβεβαιώνουν ότι είναι από τους μεγαλύτερους λευκαδίτες φιλολόγους.
Πέραν από τους ανθρώπους των γραμμάτων, ξεχωριστοί είναι και οι εκπρόσωποι του νησιού στις εικαστικές τέχνες. Σημαντικοί λευκαδίτες ζωγράφοι και αγιογράφοι είναι οι Παναγιώτης και Νικόλαος Δοξαράς, ο Σπυρίδων Γαζής, ο Θανάσης Σίδερης και ο γλύπτης Παύλος Προσαλέντης.
Αγωνιστές της ελευθερίας με παγκόσμια ακτινοβολία
Η Λευκάδα ήταν τόπος καταγωγής για δύο Ελληνες που ο καθένας την περίοδο που έζησε έγινε σύμβολο της μάχης κατά του απολυταρχισμού.
Απόστολος (Λάκης) Σάντας: Ο Απόστολος Φιλίππου Σάντας γεννήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου του 1922 με καταγωγή από τους Πηγαδησάνους Λευκάδας. Τη νύχτα της 30ής προς 31η Μαΐου 1941 θα κατεβάσει, μαζί με τον φίλο του Μανώλη Γλέζο, τη χιτλερική πολεμική σημαία (σβάστικα) από τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης. Σε μια δύσκολη στιγμή για την Ευρώπη που στέναζε κάτω από τη γερμανική μπότα η πράξη του αυτή καταρράκωσε το γόητρο του Γ’ Ράιχ και αναπτέρωσε το ηθικό των σκλαβωμένων λαών της Ευρώπης. Ο Λάκης Σάντας αποτελεί εμβληματική μορφή της Εθνικής Αντίστασης και υπόδειγμα αγωνιστή που έζησε αθόρυβα την υπόλοιπη ζωή του, από επιλογή, χωρίς να εξαργυρώσει τη γενναία πράξη του.
Αλέξανδρος Παναγούλης: Ο Αλέξανδρος Παναγούλης, που γεννήθηκε τον Ιούλιο του 1939, ήταν το δεύτερο παιδί του αξιωματικού του στρατού Βασιλείου Παναγούλη και της Αθηνάς Κακαβούλη με καταγωγή από τον Σύβρο Λευκάδας. Ηταν κορυφαία μορφή του αντιδικτατορικού αγώνα. Στις 13 Αυγούστου 1968 αποπειράθηκε να δολοφονήσει τον δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο. Ο Παναγούλης για τη δράση του συνελήφθη και βασανίστηκε με απάνθρωπη σκληρότητα για να καταδώσει τους συνεργάτες του. Αντεξε με απαράμιλλη γενναιότητα τα βασανιστήρια, χωρίς να ομολογήσει απολύτως τίποτε. Η θανατική ποινή δεν εκτελέστηκε, χάρη στην κινητοποίηση της διεθνούς κοινής γνώμης (διαβήματα κυβερνήσεων, εκκλήσεις προσωπικοτήτων όπως του Πάπα Παύλου του 6ου και του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ Ου Θαντ και διαμαρτυρίες σε όλον το κόσμο).Την Πρωτομαγιά του 1976 έχασε τη ζωή του κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες.
