Η διάγνωση του καρκίνου χτύπησε πολλές φορές την πόρτα της οικογένειάς μου και των φίλων μου. Το συνειδητοποίησα πρώτη φορά το καλοκαίρι, όταν με ρώτησε ο γυναικολόγος μου αν έχουμε περιστατικά στην οικογένειά μου. «Κανένα, πέραν από τη γιαγιά μου. Διόρθωση! Κανένα, πέραν από τις δύο γιαγιάδες μου. Γράψτε λάθος, κανένα πέραν από τις δύο γιαγιάδες και τον παππού μου. Και τη θεία μου. Και τον θείο μου…Χμμμ αφήστε με να το ξανασκεφτώ». Όταν του ανέφερα όλα τα περιστατικά των συγγενών μου, με ενημέρωσε ότι η κληρονομικότητα είναι σημαντικός παράγοντας για την εμφάνιση καρκίνου, ειδικά μετά τα 30, τα οποία δεν είναι και τόσο μακριά μου.
Με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καρκίνου (4/2), επισκέφθηκα τον Σύλλογο Καρκινοπαθών Εθελοντών Φίλων Ιατρών (Κ.Ε.Φ.Ι.), για να μιλήσω με την πρόεδρο του Κ.Ε.Φ.Ι. Αθηνών, κα Ζωή Γραμματόγλου. Από την πρώτη στιγμή που κάθισα στο γραφείο της, ένιωσα την άνεση να μοιραστώ ένα άσχημο νέο, μια διάγνωση που έλαβε πρόσφατα ένα φιλικό μου πρόσωπο. Αμέσως, με συμβούλεψε για τα δικαιώματα του ασθενή, τα οποία γνωρίζει από πρώτο χέρι, αφού έχει υπάρξει κι αυτή καρκινοπαθής. Το 1993 νόσησε από καρκίνο του μαστού και κάπως έτσι ξεκίνησε για εκείνη ένα ταξίδι προς τη θεραπεία αλλά και τον εθελοντισμό. Από το 2004 αποτελεί ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου και από το 2005 έως και σήμερα είναι Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου.
Η κα Γραμματόγλου απαντά στις συχνότερες απορίες και ανησυχίες σχετικά με τον καρκίνο. Καθώς ξεκινάμε αυτή τη συζήτηση, στόχος μας δεν είναι μόνο να ενημερώσουμε αλλά να εμπνεύσουμε δράσεις κι αλλαγές, από τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε πολιτισμικά τον καρκίνο μέχρι την αντιμετώπισή του από το δημόσιο σύστημα υγείας. Η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καρκίνου χρησιμεύει ως μια υπενθύμιση ότι μαζί, μέσω της έρευνας, της αλληλεγγύης και της συλλογικής προσπάθειας, μπορεί να υπάρξει σημαντικός αντίκτυπος στην καταπολέμηση αυτής της νόσου.
1. Πόσο «ακριβή υπόθεση» είναι ο καρκίνος για έναν ασθενή στην Ελλάδα; Μπορεί η δημόσια ασφάλιση να καλύψει τα ιατρικά έξοδα που θα προκύψουν;
Η θεραπεία του καρκίνου είναι ακριβή γιατί στη χώρα μας δεν είναι οργανωμένο το δημόσιο σύστημα υγείας. Αν η δημόσια υγεία ήταν οργανωμένη, θα μπορούσαν να καλυφθούν τα έξοδα μέσω της ασφάλειας του ασθενή. Θα αναφέρω τον εαυτό μου ως παράδειγμα καρκινοπαθή. Πριν αρκετά χρόνια, όταν είχα πάρει τη διάγνωση, η κατάσταση στα νοσοκομεία ήταν καλύτερη. Περίμενες 10-15 μέρες να έρθει η σειρά σου για να μπεις στο χειρουργείο. Στη συνέχεια σου όριζαν τις θεραπείες που πρέπει να ακολουθήσεις: ακτινοβολίες, χημειοθεραπείες, φάρμακα, κλπ. Αυτή τη στιγμή είναι δύσκολο και χρονοβόρο ακόμη και να κλείσεις ραντεβού σε ένα δημόσιο νοσοκομείο. Μπορεί να πάρει και 2 μήνες για να βρεις ένα πρωινό ραντεβού. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, όμως, είναι το χειρουργείο λόγω της τεράστιας αναμονής. Όταν ο γιατρός σου λέει «Έπρεπε να είχες χειρουργηθεί “χθες”», μπαίνει στη μέση η αγωνία του ασθενή, που φοβάται και δεν ξέρει τι να κάνει. Να παρακάμψει τη λίστα αναμονής ή να βρει χρήματα και να απευθυνθεί στον ιδιωτικό τομέα; Έχουμε δει ασθενείς να μπαίνουν σε χρέη, να παίρνουν δανεικά, να πουλούν ό,τι έχουν και δεν έχουν, για να μπορέσουν να καλύψουν τα έξοδα που προκύπτουν μετά τη διάγνωση. Στον ιδιωτικό τομέα τα κόστη είναι τεράστια και δεν ξέρω ποιοι μπορούν να τα αντέξουν.
«Η θεραπεία του καρκίνου είναι ακριβή γιατί στη χώρα μας δεν είναι οργανωμένο το δημόσιο σύστημα υγείας».
Είναι απαραίτητο να στελεχωθούν τα δημόσια νοσοκομεία με γιατρούς και νοσηλευτές. Υπάρχει έλλειψη και στις δύο αυτές ειδικότητες, όπως υπάρχει σε όλο το προσωπικό των νοσοκομείων: υπηρεσίες καθαριότητας, τεχνολόγοι, κλπ. Ακόμα και σε νοσοκομεία που δεν υπάρχει έλλειψη ιατρών γενικά, λείπουν οι ειδικότητες που σχετίζονται με τον καρκίνο. Δεν υπάρχουν οι απαραίτητες δομές στη χώρα μας για να υποστηρίξουν τους καρκινοπαθείς και τις οικογένειές τους. Κανονικά θα έπρεπε όταν αρρωσταίνει κάποιος, να έρχεται ασθενοφόρο να τον πάει στο νοσοκομείο, να κάνει τη θεραπεία του και να τον γυρίσει πίσω στο σπίτι του, όπως γίνεται στα προηγμένα κράτη. Σε μας, όλο αυτό το επωμίζεται η οικογένεια, οι φίλοι και οι διάφορες οργανώσεις. Πέραν αυτού, ακόμα και μετά τη θεραπεία του καρκίνου, το άτομο μπορεί να αντιμετωπίσει οικονομικές δυσκολίες. Για πολλούς που εργάζονταν στον ιδιωτικό τομέα, συχνά ο καρκίνος σημαίνει απόλυση. Υπήρξαν εξαιρέσεις όπου ο εργοδότης ή η εταιρεία κάλυψαν όλα τα έξοδα και βοήθησαν τον εργαζόμενο να επανενταχθεί στη ζωή του. Ωστόσο, αυτή δεν είναι η πραγματικότητα των περισσότερων καρκινοπαθών. Για τον λόγο αυτό προσπαθεί ο σύλλογός μας να ενημερώνει τα μέλη και για τα εργασιακά τους δικαιώματα και σε περίπτωση καταπάτησης απευθυνόμαστε στον συνήγορο του πολίτη.
2. Τι θα λέγατε σε κάποιο άτομο που έλαβε μόλις τη διάγνωση;
Καταλαβαίνω ότι έχεις χάσει τη γη κάτω από τα πόδια σου. Ωστόσο, ο καρκίνος σήμερα δεν είναι καταδίκη. Πλέον υπάρχουν πάρα πολλά νέα φάρμακα και θεραπείες. Ο σύλλογός μας είναι εδώ για να σε στηρίξει ψυχολογικά και κοινωνικά. Οι γιατροί θα κάνουν τη δουλειά τους. Ξεκινάς ένα ταξίδι που, όμως, έχει τέλος. Έχουμε δει αμέτρητους ανθρώπους που όχι απλά έζησαν αλλά απέκτησαν και ποιότητα ζωής. Η έρευνα κάνει άλματα και βοήθησε και η πανδημία σε αυτό, βλ. τις θεραπείες με mRNA, που αρχικά μελετήθηκαν για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού αλλά τελικά φαίνεται να βοηθούν και στην καταπολέμηση του καρκίνου.
«Είναι σημαντικό να τον λέμε με το όνομά του, όπως είναι σημαντικό να τονίζουμε ότι είναι θεραπεύσιμος, ειδικά στα πρώτα στάδια».
3. Υπάρχουν ασθενείς που δεν επιθυμούν να κάνουν θεραπεία. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Υπάρχει μια άρνηση σε μερικούς ασθενείς που πρέπει να ακολουθήσουν χημειοθεραπείες, αφού είναι πράγματι επίπονες, ακριβές και κουραστικές. Μπορεί μερικοί να φοβούνται να βάλουν στο σώμα τους «χημεία». Η ειρωνεία είναι ότι αν δεν θεραπευτούν και φτάσουν στο τελικό στάδιο, τότε θα χρειαστεί να πάρουν περισσότερη «χημεία» για να αντέξουν τον πόνο, από ό,τι έχουν πάρει σε όλη τους τη ζωή. Οι ιατροί δεν απορρίπτουν τις εναλλακτικές μεθόδους θεραπείας, απλώς αυτές είναι συμπληρωματικές. Θα πρέπει πρωτίστως να ακολουθούμε τις θεραπείες που προτείνει ο γιατρός και παράλληλα μπορούμε φυσικά να ακολουθούμε και εναλλακτικές θεραπείες.
4. Για δεκαετίες στην Ελλάδα ο καρκίνος ήταν ταμπού και αποφεύγαμε ακόμη και να τον κατονομάσουμε στον δημόσιο λόγο. Λέγαμε «η επάρατη νόσος», δηλαδή η καταραμένη ασθένεια. Έχουμε ξεπεράσει αυτό το ταμπού;
Όχι τελείως, αλλά δεν είμαστε στο σημείο που ήμασταν στο παρελθόν. Ήμουν από τα ιδρυτικά μέλη του συλλόγου και στις πρώτες εκδηλώσεις που κάναμε, ο κόσμος άκουγε «Σύλλογος Καρκινοπαθών» και δεν έπαιρνε ούτε το έντυπο που μοιράζαμε! Στις ομάδες μας λέγαμε ανοιχτά ότι έχουμε καρκίνο. Πολλοί σοκάρονταν και δεν τολμούσαν να πουν ούτε το όνομα. Έλεγαν «η επάρατη νόσος» ή «ο εξαποδώ». Όμως, όλοι οι σύλλογοι καρκινοπαθών ανά την Ελλάδα έχουν κάνε τεράστια δουλειά για να εξαλειφθεί η ντροπή και το ταμπού. Είναι σημαντικό να το λέμε με το όνομά του, όπως είναι σημαντικό να τονίζουμε ότι είναι θεραπεύσιμος, ειδικά στα πρώτα στάδια. Ο καρκίνος του μαστού, για παράδειγμα, είναι πλέον «γρίπη», αφού στο 95% των περιπτώσεων θεραπεύεται. Ή η λέξη «μετάσταση», που ήταν κάποτε το τελειωτικό χτύπημα. Σήμερα υπάρχουν τόσες γυναίκες με μεταστατικό καρκίνο του μαστού, που έχουν ξεπεράσει τη δεκαετία και έχουν ποιότητα ζωής – δε ζουν απλά για να υπάρχουν.
5. Πώς ξεκίνησε ο σύλλογος Κ.Ε.Φ.Ι.;
Ο σύλλογος γεννήθηκε την άνοιξη του 2004 και φέτος γιορτάζουμε 20 χρόνια λειτουργίας του. Ξεκίνησε ως μια ομάδα 20 καρκινοπαθών ασθενών του νοσοκομείου Άγιος Σάββας. Σήμερα αποτελείται από ασθενείς κι από άλλα νοσοκομεία. Είχαμε ξεκινήσει τη λειτουργία του αφορμώμενοι από όλους τους φόβους, τις απορίες και τις αναφάλειες που είχαμε. «Τι κάνω από εδώ και πέρα; Σε ποιον πρέπει να απευθυνθώ; Ποια είναι τα δικαιώματά μου; Πρέπει να πάρω μια δεύτερη γνώμη από άλλον γιατρό;». Με όλες αυτές τις αγωνίες κατά νου, θέλαμε να φτιάξουμε έναν σύλλογο που θα στέκεται πλάι στον ασθενή σε κάθε του βήμα σε αυτό το ταξίδι. Στην αρχή δουλεύαμε μόνο με την εμπειρία μας, ενώ στη συνέχεια απευθυνθήκαμε και σε επαγγελματίες, όπως ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς.
«Το έργο των φροντιστών είναι πολύ σημαντικό, αφού στην Ελλάδα δεν υπάρχει κουλτούρα που να μας προετοιμάζει και να μας ενημερώνει για τον καρκίνο».
Σήμερα ο σύλλογος έχει δύο ψυχολόγους, έναν κοινωνικό λειτουργό, μια γραμματεία, εθελοντές διαιτολόγους και διατροφολόγους και 17 εθελοντές ψυχολόγους από το Κέντρο Βίλχελμ Ράιχ, οι οποίοι μας προσφέρουν τον χρόνο τους και συντονίζουν τις ομάδες. Υπάρχουν οι ομάδες των ασθενών, των φροντιστών και των πενθούντων. Υπάρχουν επίσης ομάδες συζήτησης, ψυχολογικής υποστήριξης και δημιουργικής απασχόλησης. Αναλαμβάνουμε ενήλικες καρκινοπαθείς. Για ανήλικους ασθενείς, μπορεί η οικογένειά τους να απευθυνθεί είτε στο ίδρυμα ΕΛΠΙΔΑ είτε στο ΦΛΟΓΑ.
6. Πώς εκπαιδεύονται οι φροντιστές σας;
Η εκπαίδευση διαρκεί έναν χρόνο. Οι φροντιστές εκπαιδεύονται κατάλληλα με σκοπό να πηγαίνουν στα νοσοκομεία, στα τμήματα των θεραπειών κι εκεί να βοηθούν και να στηρίζουν ψυχολογικά τον ασθενή και την οικογένεια. Βοηθούν όμως και στις εκδηλώσεις και τις δράσεις του συλλόγου, όπου ενημερώνουν τον κόσμο για τη σημαντικότητα του προσυμπτωματικού ελέγχου. Το έργο των φροντιστών είναι πολύ σημαντικό, αφού στην Ελλάδα δεν υπάρχει κουλτούρα που να μας προετοιμάζει και να μας ενημερώνει για τον καρκίνο. Για παράδειγμα, μέσω ενός προγράμματος ευαισθητοποίησης του συλλόγου μας, περίπου 3.500 γυναίκες, που δε θα έκαναν μαστογραφία υπό άλλες συνθήκες, ενημερώθηκαν και πήγαν να εξεταστούν. Κάποιες από αυτές έμαθαν ότι είχαν καρκίνο και έπρεπε να χειρουργηθούν. Μπορεί η διαδικασία αυτή να είναι δύσκολη και προβληματική, για τους λόγους που αναφέραμε, αλλά τουλάχιστον το έμαθαν.
«Οι γυναίκες ψαχνόμαστε περισσότερο και κάνουμε εξετάσεις για τον καρκίνο ή για τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Οι άντρες πηγαίνουν συνήθως στα τελευταία στάδια».
7. Ποιες άμεσες αποφάσεις θα έπρεπε να παρθούν σε κρατικό και κυβερνητικό επίπεδο, έτσι ώστε περισσότερος κόσμος να κάνει προσυμπτωματικό έλεγχο;
Το Υπουργείο Υγείας έχει υποσχεθεί ότι ο προσυμπτωματικός έλεγχος για τον καρκίνο του μαστού και του τραχήλου της μήτρας, θα υιοθετηθεί πιο οργανωμένα. Ελπίζουμε το νομοσχέδιο αυτό να ψηφιστεί και να τηρηθεί. Σε χώρες όπως η Αυστραλία, έχουν εξαλείψει εντελώς το HPV και τον καρκίνο του τράχηλου της μήτρας. Ελπίζουμε να εφαρμοστεί και για τον καρκίνο του προστάτη για τους άντρες. Οι γυναίκες ψαχνόμαστε περισσότερο και κάνουμε εξετάσεις για τον καρκίνο ή για τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Οι άντρες πηγαίνουν συνήθως στα τελευταία στάδια. Το κράτος πρέπει να προωθήσει την κουλτούρα του προσυμπτωματικού ελέγχου μέσω της αντίστοιχης νομοθεσίας. Αναφορικά με το HPV, στη χώρα μας δεν πήγε πολύ καλά ο εμβολιασμός. Είχαμε τρέξει καμπάνιες, θυμάμαι, αλλά πολλοί γονείς φοβήθηκαν να εμβολιάσουν τα παιδιά τους. Όπως είχαμε ενημερώσει, δεν πρέπει να εμβολιαστούν μόνο τα κορίτσια αλλά και τα αγόρια, αφού οι άντρες μπορούν να είναι φορείς. Στην Αυστραλία, που ανέφερα, έχει μηδενιστεί ο καρκίνος του τράχηλου της μήτρας ακριβώς γιατί έκαναν υποχρεωτικό τον εμβολιασμό και των δύο φύλων κατά την παιδική ηλικία.
8. Τι είναι το πρόγραμμα «Μαζί και στο σπίτι» και σε ποιους απευθύνεται;
Είναι ό,τι καλύτερο έχει δημιουργήσει μέχρι στιγμής ο σύλλογος. Το «Μαζί και στο σπίτι» ξεκίνησε το 2017, προσφέροντας ψυχολογική και κοινωνική στήριξη σε όλους τους ασθενείς οι οποίοι βρίσκονται σπίτια τους, είτε βρίσκονται στο τελικό στάδιο και δε μπορούν να μετακινηθούν είτε κάνουν θεραπεία αλλά δεν μπορούν να έρθουν στις δράσεις μας. Μετά από αίτημα, επισκέπτεται το σπίτι ένας κοινωνικός λειτουργός κι ένας ψυχολόγος. Ο κοινωνικός λειτουργός ενημερώνει τον ασθενή σχετικά με τα δικαιώματά του: τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσει, τη συμπλήρωση του φακέλου για τα κέντρα πιστοποίησης αναπηρίας (ΚΕΠΑ), την ασφάλειά του, τα εργασιακά του δικαιώματα. Αναφορικά με τα δικαιώματα του ασθενούς, υπάρχει και το site dikaiomamou.gr, στο οποίο η κοινωνική μας λειτουργός έχει συγκεντρώσει όλα τα δικαιώματα των ασθενών. Ο ψυχολόγος, μετά την πρώτη γνωριμία, επισκέπτεται τον ασθενή σε εβδομαδιαία βάση, προσφέροντας ψυχολογική υποστήριξη. Η πρώτη χορηγία του προγράμματος αυτού έγινε από το Iδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Στην πορεία βρέθηκαν κι άλλοι πόροι: φαρμακευτικές εταιρείες που μας στηρίζουν, το κοινωφελές ίδρυμα ΤΙΜΑ, κλπ. Μακάρι να μπορέσουμε να προσλάβουμε και άλλους ψυχολόγους, αλλά δεν χρηματοδοτούμαστε από το κράτος, αλλά από τις δωρεές των μελών και τις χορηγίες ιδρυμάτων και εταιρειών. Ελπίζουμε να πάρουμε χορηγίες και αυτόν τον χρόνο. Όποιος θέλει να προσφέρει κάτι, μπορεί να το κάνει κι από το κινητό του, μπαίνοντας στη σελίδα μας. Εκεί ενημερώνεστε για το κάθε ευρώ που προσφέρετε. Η σελίδα σας λέει, για παράδειγμα, ότι δίνοντας 2€ θα ενισχύεται το πρόγραμμα γυμναστικής για ασθενείς με καρκίνο, δίνοντας 4€ συμβάλλεται σε μια δράση ευαισθητοποίησης, κλπ. Ο κόσμος έχει αρχίσει να γίνεται πολύ επιφυλακτικός με όσα γίνονται τελευταία με της ΜΚΟ αλλά και τις άλλες κοινωνικές οργανώσεις, οπότε είναι λογικό να απαιτούν διαφάνεια.
«Έχοντας υπάρξει ασθενής, ξέρω ότι συχνά ο στενός μας κύκλος χρειάζεται περισσότερη υποστήριξη κι από εμάς τους ίδιους».
9. Οι καρκινοπαθείς από την επαρχία που έρχονται στην Αθήνα για έναν κύκλο θεραπειών, πού μπορούν να μείνουν, έτσι ώστε να μην επιβαρυνθούν οικονομικά;
Πρόσφατα ανοίξαμε έναν χώρο φιλοξενίας. Πρόκειται για ένα αυτόνομο διαμέρισμα που παραχώρησε ένα μέλος του Κ.Ε.Φ.Ι. σε εμάς. Ο χώρος μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι 3 άτομα τη φορά, πράγμα που σημαίνει πως μαζί με τον ασθενή, μπορεί να μείνει εκεί και ο φροντιστής του και να τον συνοδεύσει στη δύσκολη αυτή συνθήκη. Συνεργαζόμαστε και με την Πνοή Αγάπης, η οποία διαθέτει ξενώνες για ασθενείς του Αγίου Σάββα, παρόλαυτά μας προσφέρει ελεύθερα δωμάτια, όταν υπάρχουν.
10. Πώς υποστηρίζετε τους ασθενείς που βρίσκονται στα νοσοκομεία;
Ο ασθενής πρέπει να κάνει το αίτημα στον σύλλογό μας και παράλληλα να αναφέρει στην κοινωνική υπηρεσία του νοσοκομείου ότι θέλει να τον επισκεφτεί ένας δικός του ψυχολόγος. Ακόμη κι αν έχει ψυχολόγο το νοσοκομείο, είναι καλό να έχει και έναν δικό του ειδικό ψυχικής υγείας. Συνήθως δεν έχουμε πρόβλημα με τα νοσοκομεία, απλώς πρέπει να κάνει ατομικά το αίτημα ο ασθενής. Μόνοι μας δεν μπορούμε να παρέμβουμε. Φυσικά, οι ψυχολόγοι μας δεν προσφέρουν μόνο υποστήριξη στους ασθενείς αλλά και στις οικογένειές τους. Έχοντας υπάρξει ασθενής, ξέρω ότι συχνά ο στενός μας κύκλος χρειάζεται περισσότερη υποστήριξη κι από εμάς τους ίδιους.
+1. Κι ενώ υπάρχουν αμέτρητες ιστορίες ανθρώπων που καταπολέμησαν τον καρκίνο, υπάρχει και το τελευταίο στάδιο του καρκίνου, για το οποίο αποφεύγουμε να μιλήσουμε ακόμη και σε Παγκόσμιες Ημέρες σαν και τη σημερινή. Πώς θα μπορούσαμε ως κοινωνία να κάνουμε αυτό το στάδιο πιο ανθρώπινο;
Μιλώντας για το τελικό στάδιο, υπάρχει η Ανακουφιστική – Παρηγορική Φροντίδα (Palliative Care), το οποίο είναι άλλο μετερίζι. Πρόκειται για εξειδικευμένη ιατρική φροντίδα για άτομα που ζουν με σοβαρές ασθένειες, ειδικά στα τελευταία τους στάδια ή σε προχωρημένες ηλικίες. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν κέντρα τελικού σταδίου. Το μόνο που λειτουργεί αυτή τη στιγμή είναι το κέντρο που δημιούργησε ο Δεσπότης της Λαυρεωτικής, Μητροπολίτης Νικόλαος, το οποίο διαθέτει μόνο 9 κλίνες και μπορεί κανείς να μείνει εκεί για μάξιμουμ 15 μέρες. Πρέπει δηλαδή να ξέρεις ότι ο ασθενής θα «φύγει» σε 15 μέρες το πολύ, για να τον στείλεις εκεί. Αγωνίζομαι χρόνια για την ανακουφιστική – παρηγοριτική φροντίδα. Έχω δει όλους τους υπουργούς, από τον Αβραμόπουλο και μετά. Όλοι υπόσχονται ότι θα έρθει η ανακουφιστική φροντίδα και στην Ελλάδα κι ότι θα καλυφθεί από τη δημόσια υγεία. Μέχρι στιγμής τίποτα τέτοιο δεν έχει συμβεί. Φυσικά, η ανακουφιστική φροντίδα δεν είναι απαραίτητη μόνο για τους ασθενείς τελευταίου σταδίου, αλλά χρειάζεται από την διάγνωσης κιόλας. Όταν ένας γιατρός αναγγέλει στον ασθενή ότι έχει καρκίνο, την ίδια στιγμή θα έπρεπε να κάθεται δίπλα του ένας ψυχολόγος, ειδικά εκπαιδευμένος για τέτοια περιστατικά. Λυπάμαι που το λέω αλλά δεν υπάρχει τέτοια δομή στη χώρα μας. Η γειτονική Αλβανία κατάφερε κι έφτιαξε hospice πριν κάποια χρόνια, εμείς ακόμα.
