Κάθε μεγάλος πόλεμος άλλαζε την ιδέα της Ευρώπης, γιατί η συζήτηση για τα γεωγραφικά της όρια αφορούσε την ευρωπαϊκή Ιστορία και τον πολιτισμό, με σαφείς πολιτικές συνεπαγωγές. Από τον 18ο αιώνα, το ανατολικό μέρος της ηπείρου ήταν το καθαρτήριο της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Πού βρίσκονται τα όρια της Ευρώπης; Ποιος ανήκει στον ευρωπαϊκό πολιτισμό;
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος διέσπασε την αίσθηση της ευρωπαϊκής πολιτισμικής συνέχειας και στον χώρο και στον χρόνο. Από τη διάλυση των αυτοκρατοριών αναδύθηκε η «Ανατολική Κεντρική Ευρώπη» σε διάκριση με την Ανατολική Ευρώπη ως μη Ευρώπη. Για τους Γερμανούς ανήκε στη σφαίρα επιρροής τους, αλλά για τον τσέχο ηγέτη Τόμας Μάζαρικ ήταν η Ευρώπη των μικρών εθνών, μια ζώνη από τη Βαλτική ως τη Μεσόγειο που συνθλιβόταν από τη Γερμανία και τη Ρωσία. Τέλος, οι Αμερικανοί δημιούργησαν την έννοια της «Δύσης», όπου η φιλελεύθερη ευρωπαϊκή παράδοση συναντούσε τη φιλελεύθερη Αμερική.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δημιούργησε δύο ανταγωνιστικές έννοιες της Ευρώπης. Αφενός η Νέα Ευρώπη των Ναζί, η οποία αποτελούσε μια φυλετικά ιεραρχημένη Ευρώπη, με τους Αριους στην κορυφή, αφετέρου μια Ευρώπη που αναζητούσε τα κομμένα νήματα της παράδοσης στον Διαφωτισμό και στα πολιτισμικά της επιτεύγματα. Αν και νίκησε η δεύτερη Ευρώπη, ο πόλεμος είχε ανοίξει τόσο βαθιές πληγές, ώστε επικράτησε η ιδέα πως είχε φτάσει το τέλος της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Θα την κληρονομούσε η βορειοατλαντική κοινότητα, δηλαδή οι χώρες στις δυο ακτές του Ατλαντικού που ανακηρύχτηκε «εσωτερική θάλασσα του δυτικού πολιτισμού». Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, αποκρυσταλλώθηκε άλλωστε στο ΝΑΤΟ. Εν τούτοις, από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 η ευρωπαϊκή ενοποίηση άρχισε να παίρνει θεσμική υπόσταση, έκταση και πολιτικό βάρος, η οποία αποτυπώθηκε στην εντατική καλλιέργεια μιας συμπεριληπτικής ευρωπαϊκής ταυτότητας, η οποία βαθμιαία κυριάρχησε απέναντι στην ατλαντική δυτική ταυτότητα η οποία, και υπό το βάρος της αντιαποικιακής κριτικής, σιωπηλά υποχώρησε.
Το 1989 εμφύσησε μια νέα δυναμική στις παλιές συζητήσεις για τα όρια της Ευρώπης. Το σύνθημα των αντιφρονούντων διανοουμένων ήταν «Η επιστροφή στην Ευρώπη». Ο Μίλαν Κούντερα στο άρθρο του «Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης» (1984) διακήρυττε ότι η Ανατολική Κεντρική Ευρώπη ιστορικά ήταν μέρος του δυτικού πολιτισμού αλλά «απήχθη» από το σοβιετικό καθεστώς που ανήκε σε έναν άλλο, εντελώς διαφορετικό πολιτισμό, τον Ανατολικό. Κατηγορούσε τη Δυτική Ευρώπη ότι αδιαφορούσε επειδή δεν αντιλαμβανόταν τον εαυτό της ως μια κοινότητα πολιτισμού. Οι διανοούμενοι που μοιράζονταν τις ιδέες αυτές δημιούργησαν μια εξιδανικευμένη ιστορία της Ευρώπης και διακήρυξαν την Ανατολική Κεντρική Ευρώπη ως το σύνορο απέναντι στην Ανατολική Ευρώπη στην οποία μετέφεραν το «στίγμα» της μη Ευρώπης.
Η ρωσική απάντηση ήταν η ιδέα του «κοινού ευρωπαϊκού σπιτιού» που προωθούσε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ το 1987. Δηλαδή και η Ρωσία είναι Ευρώπη, αν και ακολούθησε διαφορετικό δρόμο, γιατί συμμερίζεται τον ίδιο πολιτισμό. Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991 τα πράγματα έγιναν πιο σύνθετα. Ο Γέλτσιν καλούσε μεν για την ένταξη και της Ρωσίας στο ΝΑΤΟ, η απάντηση του Μπους πατρός ήταν «ούτε ίντσα ανατολικότερα». Η Ουκρανία, μια χώρα με ισχυρές πολιτισμικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις δυτικές και τις ανατολικές περιοχές, διεκδίκησε την ανατολικότερη μετατόπιση των ευρωπαϊκών ορίων στα ρωσο-ουκρανικά σύνορα. Η Ρωσία βρισκόταν ανάμεσα στην απώθησή της από τη Δύση και στην πρόσκλησή της από την Κίνα να ενταχθεί σε μια ευρασιατική ζώνη συνεργασίας (Belt and Road Initiative).
Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν δημιούργησε μια ενοποιητική δυναμική της ευρωπαϊκής ηπείρου. Υπήρξε μάλιστα η αντίρροπη τάση. Οι γιουγκοσλαβικοί πόλεμοι αλλά και η κρίση του 2010 στην οποία η Νότια Ευρώπη ονομάστηκε PIGS ενίσχυσαν τους εσωτερικούς ευρωπαϊκούς διαχωρισμούς προς Ανατολάς και προς τον Νότο. Ο πόλεμος στο Ιράκ και η διεκδίκηση των πρώην δορυφόρων της ΕΣΣΔ να γίνουν μέλη του ΝΑΤΟ ενίσχυσε επίσης τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην παλιά (Δυτική) και στη νέα (Κεντροανατολική) Ευρώπη. Βαθμιαία και με τη διεύρυνση της ΕΕ προς Ανατολάς οι αναφορές στην ευρωπαϊκή ταυτότητα αραίωσαν, όπως και η επιδίωξη ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και κοινωνικής συνοχής. Τώρα παρακολουθούμε πώς η ρωσική επίθεση στην Ουκρανία και η απάντηση της Ευρώπης και της Αμερικής επαναφέρει πάλι την ορολογία για τη Δύση και τον Ελεύθερο Κόσμο της εποχής του Ψυχρού Πολέμου.
Αυτή η ορολογία ακούγεται ως μια ιδεολογική παλινδρόμηση, αλλά σε έναν κόσμο που έχει αλλάξει ριζικά από ό,τι πριν από 70 χρόνια. Οχι μόνο δεν υπάρχει το ίδιο ιδεολογικό βάθος με τον πρώτο Ψυχρό Πόλεμο, αλλά και ο Τρίτος Κόσμος δεν είναι οι παλιές αποικίες σε διαδικασία ανεξαρτητοποίησης, αλλά περιλαμβάνει μεγάλες δυνάμεις όπως η Κίνα, η Ινδία και οι άλλες χώρες των BRICS. Τρίτο, η παγκοσμιοποίηση, με τα θετικά και τα αρνητικά της, έχει δημιουργήσει πραγματικότητες που η διάρρηξή τους μπορεί να αποδειχτεί χαώδης. Οι πολιτικές αυτάρκειας και επανεξοπλισμών εγκυμονούν πολέμους όπως και στο παρελθόν. Είναι ακριβώς το αντίθετο από ό,τι χρειάζεται σήμερα. Γιατί οι πανδημίες αλλά και ο πολύ μεγαλύτερος κίνδυνος της κλιματικής κρίσης, η διατροφική και ενεργειακή κρίση δεν γνωρίζουν σύνορα, αλλά απαιτούν παγκόσμια συνεργασία για να αντιμετωπιστούν. Θα γλιστρήσει η Ευρώπη μοιραία στο χάος που ανοίγει η πολιτική των εξοπλισμών και η απειλή των πυρηνικών, φοβισμένη και αναποφάσιστη; Ή θα βρει τη δύναμη να διεκδικήσει την ήπια πολιτική ηγεμονία που προσφέρει η ειρηνική συνύπαρξη, όπως για δεκαετίες οικοδομήθηκε από την εποχή του Βίλι Μπραντ και του Ζακ Ντελόρ και οδήγησε στο ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο; Θα πάψουμε να προσδοκούμε η Ευρώπη, ως μια δημοκρατική δύναμη πολιτισμού, να παίξει ρόλο ρυθμιστή στην παγκοσμιοποίηση, να είναι φωνή λογικής και ηπιότητας στο παγκόσμιο χάος και όχι συμπλήρωμα ενός πολεμικού μηχανισμού;
*Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής νεότερης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
