Βλέπουμε την Επανάσταση του 1821, συνήθως, από μέσα προς τα έξω. Δεν έχουμε δοκιμάσει το αντίστροφο. Να τη δούμε ως δυναμικό στοιχείο της μεταβολής του κόσμου όταν άλλαζε σελίδα και έμπαινε σε μια νέα εποχή.
Αυτούς τους διεθνείς ορίζοντες της Επανάστασης αποσκοπεί να εξερευνήσει ένα μεγάλο διεθνές συνέδριο, του οποίου η προετοιμασία, και η συζήτηση μεταξύ των 46 ερευνητών, κυριολεκτικά από όλον τον κόσμο.
Το συνέδριο αυτό προσεγγίζει την Επανάσταση ως καταλύτη αλλαγών, όχι μόνο στη νευραλγική Μεσόγειο αλλά και πέραν των ωκεανών, όχι μόνο στην εποχή της αλλά και στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Αφετηριακή ιδέα είναι πως οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι είχαν την έκταση και τον δυναμισμό ενός παγκόσμιου πολέμου. Κλόνισαν επομένως το κρατικό σύστημα της Ευρώπης, τόσο ως προς τον συσχετισμό δυνάμεων όσο και ως προς την εσωτερική κυριαρχία των κρατών που βασιζόταν σε επαγγελματικά στρατιωτικά σώματα και όχι στον εθνικό στρατό, και στην έμμεση και όχι άμεση συλλογή φόρων. Κάθε είδους κοινότητες και τοπικές εξουσίες διεκδίκησαν ανακατανομή της ισχύος και της κυριαρχίας, σχεδόν παντού στην Ευρώπη, και βεβαίως στα απέραντα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που εκτεινόταν σε τρεις ηπείρους. Η Ελληνική Επανάσταση ξέσπασε πάνω σε αυτό το σεισμικό ρήγμα. Από αυτό αντλούσε ενέργεια και σε αυτό, εν πολλοίς, οφείλονται η επιτυχία και η παγκόσμια αναγνώρισή της.
Κοινή γνώμη
Στη δεκαετία του 1820 οι εφημερίδες πολλαπλασιάζονται, εκδίδονται ακόμα και σε μικρές πόλεις, ακατάγραφες ακόμη στον παγκόσμιο χάρτη. Ιδρύονται αναγνωστικές λέσχες, φιλικές εταιρείες συζητήσεων, δημιουργείται ένα διεθνές κοινό διψασμένο για ειδήσεις απ’ όλον τον κόσμο. Συγκροτούνται εθνικές δημόσιες σφαίρες, οι οποίες επικοινωνούν μεταξύ τους γιατί οι πληροφορίες και οι ιδέες μεταφράζονται και ταξιδεύουν. Και τότε οι Ελληνες ανεβαίνουν στη νέα σκηνή. Ακριβώς στη στιγμή που ανοίγει η αυλαία, ο Μπότσαρης, ο Μπάιρον, ο Αλή Πασάς, οι σφαγές της Χίου, τα βάσανα των χριστιανών, η θηριωδία των Τούρκων, οι περίεργες φορεσιές και τα ήθη τους αποσπώνται από τα συμφραζόμενά τους και γίνονται φωτεινά μετέωρα αυτής της αναδυόμενης διεθνούς κοινής γνώμης.
Η επανάσταση των Ελλήνων, ως είδηση ή θέαμα, ως ενθαρρυντικό μήνυμα ή ως πραγματικότητα που άλλαζε το μαγνητικό πεδίο της πολιτικής ανάμεσα στα κράτη, και ανάμεσα στα κράτη και τους υπηκόους τους, έγινε δομικό στοιχείο της ιστορικής μεταβολής. Αν η Επανάσταση δεν ανταποκρινόταν στις ανάγκες των καιρών, δεν θα είχε διεθνή αναγνώριση, και αν δεν την είχε, η έκβασή της θα μπορούσε να είναι διαφορετική.
Οθωμανική Αυτοκρατορία
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που βρισκόταν σε διαδικασία μεταμόρφωσης, η Ελληνική Επανάσταση έδωσε σήμα πως οι καιροί είχαν αλλάξει όχι μόνο πέραν των συνόρων της, αλλά και στο εσωτερικό της. Οι πρώην υπήκοοί της μιλούσαν μια πολιτική γλώσσα που δεν καταλάβαιναν στην Κωνσταντινούπολη και δεν είχε τρόπο να ελέγξει τα ίδια της τα εδάφη. Επομένως χρειάζονταν βαθιές μεταρρυθμίσεις στον πυρήνα της εξουσίας της. Και πράγματι, το πρώτο κύμα των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων ακολούθησε το 1830. Οσο όμως μεταρρυθμιζόταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία τόσο ενθάρρυνε τους βαλκανικούς λαούς να διεκδικήσουν την αυτονομία τους. Στον βαλκανικό περίγυρο, η Ελληνική Επανάσταση είχε καταλυτικές συνέπειες. Δημιούργησε ένα ιστορικό προηγούμενο, στο οποίο όλα τα βαλκανικά έθνη θα προσαρμόζονταν, ακόμα κι αν στρέφονταν στη συνέχεια εναντίον των ίδιων των εμπνευστών τους.
Πέραν του Ατλαντικού
Στις ΗΠΑ, οι αναγνώσεις της Ελληνικής Επανάστασης ήταν πολλαπλές. Διαβάστηκε μέσω της ουμανιστικής παράδοσης που διασφάλιζε την ευρωπαϊκότητα των ηγετικών τάξεων. Διαβάστηκε όμως και ως δοκιμασία των συναισθημάτων αλληλεγγύης της ελευθερίας. Αν εκδηλώνουμε την αλληλεγγύη μας στους έλληνες σκλάβους, γιατί όχι και στους μαύρους σκλάβους του αμερικανικού Νότου; Η «Ελληνίδα σκλάβα», το περίφημο φιλελληνικό γλυπτό του Hiram Powers, έγινε συνεκδοχή της μαύρης αμερικανίδας σκλάβας, καθώς το φιλελληνικό κίνημα εξελίχθηκε σε κίνημα κατάργησης της δουλείας στον Νότο, αλλά και σε πύλη μέσω της οποίας οι γυναίκες εισήλθαν στον δημόσιο χώρο. Η σύνδεση της Ελληνικής Επανάστασης με την απαγόρευση του εμπορίου δούλων είναι ένα από τα καινούργια ζητήματα που αναδύονται στη φετινή επέτειο.
Στη Νότια Αμερική, οι αλλαγές που δημιούργησαν το κρατικό της σύστημα ήταν ομόλογες εκείνων που προκάλεσαν την Επανάσταση στην Ελλάδα, γι’ αυτό και τα κράτη της ήταν συνομήλικα του ελληνικού. Ενδιαφέρον είναι ότι αυτή η αντιστοίχηση δεν είχε διαφύγει από τους πρωταγωνιστές της εποχής εκείνης. Οι δύο αντίπαλες αυτοκρατορίες που όριζαν τις τύχες της Μεσογείου επί αιώνες, δηλαδή η Οθωμανική και η Ισπανική, κλονίστηκαν από τους Ναπολεόντειους Πολέμους, αφήνοντας ζωτικό χώρο για τη διεκδίκηση αυτονομιών τόσο στη Νότια Αμερική όσο και στη Μεσόγειο. Οι εξελίξεις αυτές δικαιώνουν την παρατήρηση του Φερνάντ Μπροντέλ για τη στενή σχέση Μεσογείου και Νότιας Αμερικής.
Η «Φιλελεύθερη Διεθνής»
Οι ιδέες που ενέπνευσαν την Ελληνική Επανάσταση ανήκαν σε ένα κύμα ιδεών που σάρωνε τη μεταναπολεόντεια Ευρώπη, από την Ισπανία έως τη Ρωσία. Αυτές οι επαναστάσεις μοιράζονταν ένα γλωσσικό ιδίωμα και ένα κοινό απόθεμα ιδεών γύρω από όρους όπως ελευθερία, κυριαρχία, σύνταγμα, δικαιώματα και ήταν καταφατικές στον χριστιανισμό. Είχαν δημιουργήσει έναν κόσμο από εξορίστους, εθελοντές, πατριώτες όλων των πατρίδων, που βρισκόταν συνεχώς σε κίνηση και μετέφερε αυτές τις ιδέες από τον έναν τόπο στον άλλον. Ο Maurizio Isabella χρησιμοποιεί τον όρο «Φιλελεύθερη Διεθνής». Δεν πρόκειται ασφαλώς για ενιαίο κύμα. Το Λονδίνο και οι ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές ήταν ένα δυναμικό κέντρο μιας νέας ιδεολογίας και αντίληψης διεθνούς τάξης πραγμάτων που συγκέντρωνε τα νήματα από τις εξεγέρσεις στη Νότια Ευρώπη, τη Νότια Αμερική αλλά και τη βρετανική εξάπλωση.
Η αντήχηση της Επανάστασης έφτασε στην Ασία, όπου ο παραλληλισμός με τους Ελληνες αφορούσε την παλιγγενεσία αρχαίων εθνών, όπως του ινδικού και του κινεζικού. Στην Ινδία, οι φιλελεύθεροι Βραχμάνοι ανέπτυξαν μια αμφιθυμία απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση. Ναι μεν τους συγκινούσε το φιλελεύθερο μήνυμα της, αλλά η Επανάσταση θεωρήθηκε επέμβαση των ευρωπαϊκών δυνάμεων απέναντι σε μια ασιατική αυτοκρατορία. Στην Κίνα, οι πατριώτες διανοούμενοι του τέλους του 19ου αι., οι οποίοι ζούσαν εξόριστοι στην Ιαπωνία, διάβασαν την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης στα ιαπωνικά, ως την απαλλαγή ενός αρχαίου έθνους από μια ξένη δυναστεία, με τους Οθωμανούς να παραλληλίζονται με τη μαντζουριανή δυναστεία των Τσινγκ. Η Ελληνική Επανάσταση όμως διαβάστηκε επίσης ως αντιπαράθεση Δύσης και Ανατολής, με τις συμπάθειες στην Ανατολή.
Το συνέδριο θα ολοκληρωθεί με μια συζήτηση ανάμεσα στους Μαρκ Μαζάουερ, Μάικλ Χέρτσφιλντ, Μαρία Τοντόροβα, Στέφαν Μπέργκερ και Στάθη Γουργουρή, για τη θέση της Ελληνικής Επανάστασης στην παγκόσμια ιστορία, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα.
*Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ιστορικός, ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ.
Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
Η διεθνής απήχηση της Επανάστασης του 1821
Το συνέδριο αυτό, υπό την αιγίδα της Πρωτοβουλίας 1821-2021 και με την υποστήριξη της Εθνικής Τράπεζας, έχει σχεδιαστεί από το 2019 και λειτουργεί ως ένα διαρκές σεμινάριο. Επρόκειτο να διεξαχθεί τον Ιούνιο του 2021, αλλά λόγω πανδημίας μετατίθεται έναν χρόνο αργότερα. Εν τούτοις στις 30 Μαρτίου 2021, 6-9 μ.μ., θα παρουσιαστούν συνοπτικά τα συμπεράσματα της έρευνας από τους συντονιστές των ερευνητικών ομάδων: Αλέξανδρο Κιτροέφ (Haverford College), Κωνσταντίνα Ζάνου (Columbia University), Ευγενία Παλιεράκη (Cergy Paris Universite), Δημήτρη Κουσουρή (Πανεπιστήμιο Βιέννης), Αντα Διάλλα (Σχολή Καλών Τεχνών), Δημήτρη Πλάντζο (Πανεπιστήμιο Αθηνών), Ιωάννη Κουμπουρλή (Πανεπιστήμιο Κρήτης), τον Μιχάλη Σωτηρόπουλο (ΕΚΠΑ) και τον Αντώνη Λιάκο (ΕΚΠΑ – Historein). Συντονισμός της συζήτησης από τη Μαριλένα Κατσίμη, δημοσιογράφο της ΕΡΤ. Συμμετοχή μέσα από την ιστοσελίδα της Πρωτοβουλίας 1821-2021.
Συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης
Κωνσταντίνα Ζάνου (Columbia University)
Η Ελληνική Επανάσταση ως Μεσογειακή Επανάσταση
Η Ελληνική Επανάσταση θα προσεγγιστεί όχι ως μεμονωμένο γεγονός, αλλά ως μέρος ενός ευρύτερου κύματος επαναστάσεων και αλλαγών που έλαβαν χώρα στην περιοχή της Νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου, και οι οποίες συνδέονται με σύγχρονά τους γεγονότα στη Λατινική Αμερική και στον Ινδικό Ωκεανό. Τοποθετούμε δηλαδή την Ελλάδα όχι μόνο μέσα στη Μεσόγειο, αλλά και μέσα στον «παγκόσμιο Νότο». Πιο συγκεκριμένα, θα μιλήσουμε για την Ελληνική Επανάσταση ως ένα γεγονός συνδεδεμένο με τις εξεγέρσεις που συγκλόνισαν τις ακτές της Μεσογείου στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1820 (στην Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Νάπολι, τη Σικελία, το Πεδεμόντιο, αλλά και την οροσειρά του Λιβάνου). Σπάνια εξετάζονται οι επαναστάσεις αυτές η μία σε σχέση με την άλλη. Εντούτοις αυτά τα κινήματα δεν χαρακτηρίζονταν μόνο από μια χρονολογική σύγκλιση, αλλά και από μια σύγκλιση στους στόχους, τις πρακτικές και τα αποτελέσματα. Οι επαναστάτες σε όλες αυτές τις περιοχές αναζήτησαν μια παρόμοια σειρά απαντήσεων σε μια παρόμοια σειρά προβλημάτων που σχετίζονταν με το ζήτημα της κυριαρχίας και την αναδιάρθρωση των εξουσιών μεταξύ κέντρου και περιφέρειας στη μεταναπολεόντεια εποχή.
Δημήτρης Πλάντζος (Πανεπιστήμιο Αθηνών)
Το Εικοσιένα, η Αρχαιότητα και οι αρχαιότητες με τα μάτια της Δύσης
Ηδη από τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο ελλαδικός χώρος είχε συνδεθεί συστηματικά με την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά, την οποία η ηγεμονική κουλτούρα της Δύσης είχε οικειοποιηθεί από την Αναγέννηση και μετά. Η σταδιακή ταύτιση των αγωνιζομένων Ελλήνων με έναν προγονικό, όσο και φαντασιακό, κλασικό πολιτισμό ευνόησε τις τύχες των επαναστατών, ενώ παράλληλα επηρέασε τις εξελίξεις στις αναδυόμενες τότε κλασικές σπουδές διεθνώς. Την ίδια στιγμή, ο συσχετισμός του αρχαιοελληνικού κληροδοτήματος με την ορμή μιας επανάστασης στις παρυφές της νεωτερικότητας επηρέασε τόσο την όψη όσο και το περιεχόμενο της τέχνης σε Ευρώπη και Αμερική.
Γιάννης Κουμπουρλής (Πανεπιστήμιο Κρήτης)
Η ευρωπαϊκή ιστοριογραφική παραγωγή για την Επανάσταση του 1821
Το πάνελ προσεγγίζει τις πρώτες γαλλικές, βρετανικές, γερμανικές ‒ αλλά και γαλλόγλωσσες ελληνικές ‒ προσπάθειες ιστοριογράφησης της Επανάστασης του 1821, εστιάζοντας το ενδιαφέρον του τόσο στις επιστημολογικές όσο και στις ιδεολογικές προκείμενες των εν λόγω κειμένων, τα περισσότερα από τα οποία αποτελούν έκφραση του ευρωπαϊκού φιλελληνικού κινήματος. Η έμφαση είναι στην κατανόηση της συγκρότησης του πεδίου των νεοελληνικών σπουδών στο ευρωπαϊκό συγκείμενο του πρώτου μισού του 19ου αιώνα αλλά και στη διασαφήνιση των μεθοδολογικών προϋποθέσεων της διαμόρφωσης μιας εθνικής αντίληψης για την ιστορία των Ελλήνων. Οι συμμετέχοντες θα επισημάνουν τη σημασία της συγκριτικής προσέγγισης των διαφόρων εθνικών συμβολών στην ερμηνεία του 1821 και στη μελέτη της ανάδυσης του νέου Ελληνισμού και των νεοελληνικών γραμμάτων. Θα επιχειρήσουν επίσης να αναδείξουν τα ιδεολογικά και πολιτικά διακυβεύματα που σημάδεψαν τα πνευματικά περιβάλλοντα από τα οποία προέρχονταν οι εν λόγω συγγραφείς, υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι η Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε κρίσιμη αφορμή για την αποκρυστάλλωση διανοητικών στρατοπέδων και διενέξεων στις ίδιες τις χώρες όπου αναπτύχθηκε ο φιλελληνισμός.
Αλέξανδρος Κιτροέφ (Haverford College)
Η Βόρεια Αμερική και το 1821
Η συζήτηση για τη Βόρεια Αμερική προχωρά πέρα από τα γνωστά θέματα του φιλελληνικού κινήματος και τον ρόλο των αμερικανών εθελοντών στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Ασχολείται με τέσσερα θέματα που έχουν αναδείξει πρόσφατες έρευνες: τη σύνδεση της Ελληνικής Επανάστασης με το κίνημα κατάργησης της δουλείας και την είσοδο των γυναικών στη δημόσια σφαίρα, τις πρώτες συζητήσεις γύρω από τη σύγκρουση ανάμεσα σε «Δύση και Ανατολή» στον χώρο της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής με αφορμή την Ελληνική Επανάσταση, την αντιμετώπιση του 1821 από ελληνοαμερικανούς ιστορικούς και τη σύνδεση του 1821 με την προβολή της ελληνοαμερικανικής ταυτότητας στις παρελάσεις στην 5η Λεωφόρο στη Νέα Υόρκη.
Ευγενία Παλιεράκη (CY Cergy Paris Université)
Ελλάδα και Νότια Αμερική στην περίοδο των Ατλαντικών Επαναστάσεων
Θα εξεταστούν οι προσλήψεις της Ελληνικής Επανάστασης στη Λατινική Αμερική τη δεκαετία του 1820, όταν δηλαδή δημιουργήθηκαν τα ανεξάρτητα λατινοαμερικανικά έθνη-κράτη που γνωρίζουμε σήμερα, μετά την απόσχιση από την Ισπανική Αυτοκρατορία και κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας σύγχρονης και συγκρίσιμης με αυτήν που οδήγησε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους. Οι συμμετέχοντες θα συζητήσουν τις περιπτώσεις της Αργεντινής, της Κολομβίας, της Βενεζουέλας, καθώς και των χωρών της Καραϊβικής. Στόχος είναι να εντοπιστούν οι αναφορές στην Ελληνική Επανάσταση και στην εξιδανικευμένη ελληνική αρχαιότητα, και ο ρόλος τους στη δημόσια συζήτηση γύρω από τη δημιουργία των εθνικών κρατών της περιοχής και στην υιοθέτηση του δημοκρατικού πολιτεύματος.
