Η πανδημία ως συλλογικό τραύμα σημάδεψε το 2020. Τραύμα: από το ρήμα «τιτρώσκω» διαπερνώ, που υπαινίσσεται ότι μια σοβαρή βλάβη διαπερνά το προστατευτικό περίβλημα του ψυχισμού. Τραύμα: να χάνεις έναν οικείο, μητρικό τόπο που ίσως φαντασίωνες ότι έχεις. Να εξορίζεσαι από μια πατρίδα. Ο κόσμος σου να μεταμορφώνεται σε έναν άγνωστο κι επικίνδυνο τόπο. Πόσοι από εμάς δεν βιώνουν σήμερα την οδύνη μιας τέτοιας εμπειρίας;
Κληθήκαμε να εναρμονίσουμε αντιφατικές μεταξύ τους ανάγκες: Την ασφάλεια με την ελευθερία, τη δραματοποίηση με την άρνηση κινδύνου, την εγγύτητα με την απόσταση. Ισορροπίες τρόμου που απαιτούν ακροβατικούς κι επιδέξιους ελιγμούς. Δεν ήταν εύκολο.
Επρεπε να κλείσουμε τα αφτιά μας στις σειρήνες των fake news, της τρομολαγνείας, της παραφιλολογίας που άνθησαν στη σκιά του θανάτου. Ταυτόχρονα μια αντισυστημική δυσπιστία άνοιγε τον δρόμο για την υπονόμευση του ορθού λόγου. Μια εύκολη όσο και επικίνδυνη παγίδα. Σε κάθε πόλεμο το πρώτο θύμα είναι η αλήθεια.
Αλληλοσυγκρουόμενες επιστημονικές θέσεις κλόνισαν την εμπιστοσύνη μας στην επιστήμη και στην υπόθεση της γνώσης. Η γνώση είναι φειδωλή στις απολυτότητες. Δεν αρέσκεται στο χάδι καταχρηστικών γενικεύσεων. Η γνώση είναι εξ ορισμού απαισιόδοξη. Συνδιαλέγεται με την αμφιβολία θέτοντας σε συνεχή επαναπροσδιορισμό και επανέλεγχο τα δεδομένα της. Και αυτό ακριβώς είναι που δεν αντέχουμε. Η επιστήμη έγινε ένας σπουδαίος αλλά υπό αμφισβήτηση αρωγός. Ενα είδος μελαγχολικής ορφάνιας άρχισε να πλανάται στον αέρα. Ο άνθρωπος του 21ου αιώνα θα είναι πιστός ή δεν θα υπάρξει, είχε προβλέψει ο Μαλρό. Πιστός σε μια ιδεολογία, σε μια θρησκεία σε ένα κεκτημένο γνώσεων. Το ένα μετά το άλλο κλονίζονται τα προπύργια της πίστης μας.
Ενας θρυμματισμένος κόσμος
Ζω σημαίνει δίνω μια μορφή στη μοίρα μου. Μπορεί ο άνθρωπος να έχει επιλογή δράσης όταν έρχεται αντιμέτωπος με το ακραίο; Ρητορικό ερώτημα που υπαινίσσεται μια κατάφαση. Ενα «ναι» μπορεί ο άνθρωπος να υψώνεται πάνω από την εξωτερική του μοίρα. Μια δυνατότητα που συνιστά ένα μέγιστο προνόμιο. «Ανθρωπος είναι το μόνο πλάσμα που δεν αρκείται να είναι» (Πεσόα).
Ο πόλεμος, ως μεταφορά, βρέθηκε στην καρδιά των λόγων που αρθρώθηκαν για την πανδημία. «Ζούμε έναν πόλεμο. Τον ακήρυχτο πόλεμο με τον ιό, έναν αόρατο παντοδύναμο εχθρό».
Δεκέμβριος του 2020. Κάνω με το μυαλό μου άλμα σε ένα άλλοτε και αλλού. Δεκέμβριος του 1942, σε μια εμπόλεμη, στην κυριολεξία, συνθήκη. Ο Στανισλάς, ένα νεαρό εβραιόπουλο, ζει στην κόλαση του γκέτο της Βαρσοβίας, φτάνοντας μέσα από δυο απόπειρες αυτοκτονίας μια ανάσα πριν από τον θάνατο. 50 χρόνια μετά, το αγόρι αυτό που εν τω μεταξύ έγινε στη Γαλλία ο σπουδαίος ψυχίατρος εφήβων Στανισλάς Τόμκιεβιτς, μεταφέρει τη μαρτυρία του: «Μέσα στο γκέτο κοντά μου βρέθηκε ένας άνθρωπος, αυτός ο τύπος κατόρθωσε, δεν ξέρω με ποιον τρόπο, να με πείσει για κάτι που ήταν πολύ απλό αλλά για μένα ήταν μια αποκάλυψη: πως όταν θα τελείωνε αυτός ο πόλεμος, η ζωή θα ήταν εντελώς διαφορετική. Σε αυτή τη ζωή η οποία θα άρχιζε μετά τον πόλεμο και θα ήταν μια αληθινή ζωή, και πως ένα αγόρι σαν κι εμένα, με τα χαρίσματά μου, τις ικανότητές μου, τα ενδιαφέροντά μου, και δεν ξέρω τι άλλο, θα ήταν ένα άτομο που θα είχε αξία, που θα τα κατάφερνε μια χαρά να ζήσει…». Το νεαρό αγόρι μετά από αυτό δεν σκέφτηκε ξανά την αυτοκτονία. Στη θέση της ιδέας του θανάτου είχε μπει μια ιδέα για τη ζωή.
Η ζωή μετά
2021. Η απώλεια της ελπίδας είναι ο μεγαλύτερος υπονομευτής της ψυχικής υγείας. Πόσο η εποχή μας επιτρέπει ή διευκολύνει σήμερα προτάγματα ζωής;
Η ζωή μετά. Πόσο η ελπίδα για το μέλλον αντέχει την προάσπιση μιας προ-κορωνοϊού κανονικότητας; Πόσο εύκολο είναι να πείσεις σήμερα ότι ένας καλύτερος κόσμος μάς περιμένει μετά τον ακήρυχτο πόλεμο με την COVID-19; Θα πάρουμε ένα μάθημα; Θα γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι; Θα δείξουμε αλληλέγγυοι στον διπλανό μας αλλά και στη φύση, στο οικοσύστημα, σε όλα όσα επιδεικτικά αγνοήσαμε, καταστρέψαμε, περιφρουρημένοι μέσα στον ανάλγητα εγωκεντρικό μικρόκοσμό μας;
Ενας αόρατος ιός μοιάζει να κλονίζει τη φαντασίωση μιας εύθραυστης παντοδυναμίας στηριγμένης σε μια μεγάλη άρνηση. Στην άρνηση της θνητότητάς μας. Πόσο όφελος θα αντλούσαμε μαθαίνοντας ότι η ευαλωτότητα και η ρωγμή είναι στοιχεία της ταυτότητάς μας. Οτι το όχι του θανάτου ανοίγει τον δρόμο για μια «κουτσή» ζωή, στηριγμένη σε γυάλινα πόδια… Αν αγνοήσουμε τον θάνατο από τη ζωή μας, λιγοστεύει η ζωή μας. Μαθητεία θανάτου είναι η ζωή.
Τι μάθημα αντλήσαμε από την έκθεσή μας στην εικόνα ενός ασυντρόφευτου θανάτου που αφειδώς μας «χάρισε» το 2020;
Ολοι αυτοί οι ετοιμοθάνατοι ασθενείς, μοναχικοί μέσα στα μεταμορφωμένα σε διαστημικές κυψέλες νοσοκομεία, οι ασυνόδευτοι, σε σφραγισμένα φέρετρα νεκροί που τίναξαν στον αέρα τα, συνυφασμένα με τον ίδιο τον πολιτισμό μας, ταφικά έθιμα, το ανολοκλήρωτο πένθος των συγγενών, η αδυναμία συνοδείας του νεκρού, η απουσία του ιαματικού «χαίρεται» που ένας ετοιμοθάνατος δικαιούται… Μια εποχή που μας κληροδότησε ένα ανοιχτό πένθος και σημάδεψε τη σχέση μας με τη θνητότητα.
Θα μπορούσε όλο αυτό να λειτουργήσει σαν ένα σοφό μάθημα; Ενα ιδιότυπο αναπάντεχο μάθημα ζωής; Eνα αθέλητο «δώρο» του ιού; Θα μπορούσε. Αλλά δεν μοιάζει να μπόρεσε…
Αποχαιρετώντας το 2020
Πώς αποχαιρετούμε το 2020; Μα… με μια διαγραφή, με ένα Χ. Χ στον θάνατο, στη θλίψη, Χ στον πόνο, σε όλα τα οδυνηρά που συναρτήθηκαν με το 2020. Λέγοντας όμως όχι στον θάνατο, λες όχι και στη μνήμη του πόνου, στη μνήμη των νεκρών, στη μνήμη της θλίψης, του φόβου. Ενα απογυμνωμένο από τα συναισθήματά του πλάσμα ετοιμάζεται να υποδεχτεί τη νέα χρονιά. Ενα πλάσμα που έζησε και μεγάλωσε στην εποχή μιας νηπενθούς ρευστής νεωτερικότητας.
Η άρνηση όλων αυτών των συναισθημάτων μάς αφήνουν ανοιχτούς στην αγκαλιά του νηπενθούς. Στο όχι του θανάτου. Σε μια κουλτούρα παραδομένη στο ιδεολόγημα μιας ετοιμοπαράδοτης ευτυχολογίας συναρτώμενης με την άρνηση της θλίψης, του πόνου, της οδύνης. Μιας κουλτούρας παραδομένης στο όνειρο μιας ετοιμοπαράδοτης, πλαστής ευτυχίας. Μια κουτσή ζωή μάς περιμένει για το 2021, αν έτσι το προϋπαντήσουμε.
Δεν μας απειλεί η μνήμη των θανάτων που συνέβησαν αυτή τη χρονιά. Περισσότερο μας απειλεί η λησμοσύνη. Η άρνηση. Η διαγραφή. Ο,τι δεν έγινε, ό,τι έγινε. Αγέρωχοι και νηπενθείς να συνεχίζουμε μέσα στην αφροσύνη της ψευδο-επάρκειάς μας. Οχι! τίποτα δεν μοιάζει έτσι να έχουμε διδαχτεί από αυτό το «σκοτεινό μάθημα».
«Ενα κακό όνειρο ήταν και θα περάσει». Τα κακά όνειρα μεταμφιεσμένα, συμπυκνωμένα, συγκαλυμμένα, έχουν τον τρόπο τους να επανέρχονται. Η διαγραφή του 2020 σημαίνει και διαγραφή από τη μνήμη των νεκρών. Η διαγραφή των νεκρών σημαίνει ότι κουβαλάμε μέσα μας άταφα τα σώματά τους. Πώς θα υποδεχτούμε λοιπόν το 2021; Ως αρνητές της ζωής; Μια φορά λόγω του ίου και μια δεύτερη λόγω της απροθυμίας μας, βλέπε της αναπηρίας μας, να εντάξουμε στη ζωή μας το ρήγμα, το κενό, την απουσία, την οδύνη;
Ενα πλάσμα που θυμάται είναι ο άνθρωπος. Υποκλίνεται σε όλα όσα έχει χάσει, αλλιώς δεν υπάρχει αύριο.
Ευτυχισμένο το 2021, μαζί με ελπίδα, με μνήμη, με απαντοχή.
Η κυρία Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι συγγραφέας, ομότιμη καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
