Χονγκ Κονγκ, Ιράν, Ιράκ, Χιλή κ.λπ. Διαφορετικά καθεστώτα, ιδεολογικά πλέγματα, θεσμικές τάξεις κλονίζονται δίχως να είναι ορατή κάποια αξιόπιστη πολιτική εναλλακτική. Οι λαϊκές εξεγέρσεις, άλλοτε μειοψηφικές και άλλοτε πολυάνθρωπες και μαζικές, φέρνουν πάντα μαζί τους το αίνιγμα της τελικής κατάληξής τους. Οταν μάλιστα αποτελούν σεισμικές δονήσεις στο εσωτερικό περίκλειστων πολιτικών συστημάτων, το μυστήριό τους μεγαλώνει. Γιατί τα αυταρχικά συστήματα έχουν αποκλείσει ή εκμηδενίσει προληπτικά τις πηγές της πολιτικής αντιπολίτευσης, οπότε, όσοι ξεσηκώνονται, αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο της ορφάνιας και της εγκατάλειψης.
Σε ένα διεθνές σκηνικό μάλιστα όπου όλοι αναδιπλώνονται στα δικά τους προβλήματα, η ορφάνια είναι ο κανόνας. Ετσι, η εξάντληση λόγω κόπωσης και η συντριβή ελέω καταστολής είναι ένα πιθανό ενδεχόμενο. Το άλλο ενδεχόμενο – επίσης αρνητικό – είναι η εναλλαγή ανάμεσα στην εξέγερση και σε έναν νέο αυταρχισμό, η σχέση δηλαδή των ταραχών με το ακριβώς αντίθετό τους, τη στροφή προς κάποιο ισχυρό σύμβολο Εξουσίας ως αντίδοτο στην αναρχία. Αυτή η διαλεκτική δεσποτισμού και «αναρχίας» που τη μάθαμε από τους αρχαίους και τους κλασικούς, έχει πάντα ψωμί.
Παρ’ όλα αυτά μπορούμε να βρούμε ένα κοινό στοιχείο σε τούτη την τελευταία διηπειρωτική σεισμική ακολουθία. Ποια σχέση έχει, ας πούμε, η κοινωνία της Χιλής με αυτή του Ιράν, οι φοιτητές του Χονγκ Κονγκ με τους κατοίκους της Βαγδάτης; Το κοινό, παρά τις τεράστιες διαφορές, είναι ένας συνδυασμός υλικών και πολιτικών διεκδικήσεων και μια προσδοκία εξανθρωπισμού και δικαιοσύνης σε ρήξη με την ακραία διαφθορά και την υποβάθμιση των υποδομών του βίου. Σε άλλες περιπτώσεις έχουν μεγαλύτερο βάρος οι ελευθερίες και η αντιαυταρχική διάσταση. Σε άλλες, δεσπόζουν τα αιτήματα οικονομικής και κοινωνικής προστασίας.
Να λοιπόν το παράδοξο και για την πολιτική σκέψη του παρόντος: από παντού ακούμε πως τα κεντρικά ρεύματα της προηγούμενης ιστορικής περιόδου έχουν ξοφλήσει ή βρίσκονται σε αποσύνθεση. Αν όμως σταθεί κανείς στις κύριες προσδοκίες των εξεγερμένων σε όλες τις γωνιές του κόσμου, του βασικού κορμού τους τουλάχιστον, είναι προσδοκίες για βασικές ελευθερίες και κοινωνικά δικαιώματα. Με άλλα λόγια, είναι φιλελεύθερα και σοσιαλδημοκρατικά – στον έναν ή άλλο βαθμό – αιτήματα που εμφανίζονται ως καύσιμη ύλη, όχι ως ξέφτια γερασμένων και ξεδοντιασμένων ιδεολογιών. Σαν να λέμε το πτώμα βρίσκεται εν ζωή και κινείται ή μπορεί ακόμα να παράγει μεγάλα γεγονότα έξω από τις πένθιμες καμπάνες που χτυπούν συνήθως κάποιοι θεωρητικοί και διάφοροι κυνικοί παρατηρητές.
Θέλω να πω ότι για έναν φοιτητή του Χονγκ Κονγκ ο δημοκρατικός φιλελευθερισμός δεν είναι απάτη, τέχνασμα, fake news ή «καπιταλιστικό παραμύθι»: είναι ένα σύνολο απτών προσδοκιών ικανό να γεννήσει δράση, πάθος, ακόμα και μαζική κοινωνική ανυπακοή. Για έναν εργαζόμενο στη Χιλή, μια έννοια κοινωνικής δημοκρατίας είναι αδιαχώριστη από την καταγγελία του περιφρονητικού συστήματος διακυβέρνησης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το σύστημα εξουσίας μιλάει νεοφιλελεύθερη αργκό αλλά αν κοιτάξουμε τη μεγάλη εικόνα, η περιφρόνηση και η βία μπορεί να ανατρέχουν στις πιο διαφορετικές γλώσσες της ιδεολογίας: σε μια φαύλη θεοκρατία όπως στο Ιράν, σε έναν καπιταλο-κομμουνισμό κινέζικου τύπου, στη μια ή άλλη μεσανατολίτικη κλεπτοκρατία κ.λπ. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις κυρίαρχο στοιχείο είναι η απουσία απάντησης της εξουσίας σε βασικές προσδοκίες, η περιφρόνηση και η οργάνωση μιας θηριώδους βίας.
Οι εξεγέρσεις, με όλες τις διαφορές τους, δείχνουν λοιπόν πως η μεγάλη δημοκρατική κίνηση, αυτή η μεγαλειώδης «πορεία προς την ισότητα» την οποία προφήτευε ο Αλέξις ντε Τοκβίλ στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, έχει ακόμη μέλλον. Αν, βεβαίως, εξασφαλιστεί η διάρκεια του πλανήτη και των πόρων του (και αυτό είναι το άλλο μεγάλο κεφάλαιο που δεν έχει γεννήσει ακόμα μαζικές εξεγέρσεις).
Τι πρέπει να αποφεύγουμε; Νομίζω ότι μετά τις διαψεύσεις μας από τον κύκλο των αραβικών εξεγέρσεων που είχαν πάρει το ποιητικό όνομα «Αραβική Ανοιξη», πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί για τον λυρισμό του εξωτερικού παρατηρητή. Πέρα από τις πραγματικές εξεγέρσεις, από χρόνια – ίσως από αιώνες – υπάρχει και ένας ποιητικός εξεγερτισμός και μια σχεδόν μεταφυσική ταύτιση των λαϊκών εξεγέρσεων με τη δημοκρατία και τη δικαιοσύνη. Ειδικά στη διεθνή Αριστερά περισσεύει το εξεγερσιακό φαντασιακό και ενίοτε παράγει και εκτός τόπου γραφικότητες. Αν θέλουμε λοιπόν να είμαστε σοβαροί, η ταύτιση των λαϊκών εξεγέρσεων με το δημοκρατικό πνεύμα δεν ισχύει πάντα και, όταν ισχύει, ισχύει υπό όρους και προσωρινά. Να θυμηθούμε μόνο πως το 1979 ανατράπηκε η δικτατορία του Σάχη και ήρθαν οι «αντι-ιμπεριαλιστές» μουλάδες μέσα από ένα λαϊκό κίνημα και φυσικά με τη συμβολή του περσικού φοιτητικού κινήματος. Τίποτα δεν μας εγγυάται πως μια ανατροπή τους τώρα δεν θα φέρει, όχι φυσικά έναν Σάχη αλλά μια άλλη διεφθαρμένη, ολιγαρχική κάστα. Οι εξεγέρσεις δεν έχουν μαζί τους κανένα μυστικό για τις συνέπειές τους, για ό,τι θα ακολουθήσει. Δεν είναι τυφλές, όμως. Ούτε μπορεί κανείς να τις ξορκίζει και να τις αφορίζει επειδή έχουν απρόβλεπτες περιπλοκές και δευτερογενείς κινδύνους. Οι δημοκρατικοί αιώνες (πάλι έκφραση Τοκβίλ) έχουν συνοδό τους την αστάθεια, την έλλειψη ασφαλούς πρόγνωσης και το ρίσκο. Η αποτυχία και η επιτυχία συγκατοικούν ή εναλλάσσονται τόσο δαιμονισμένα που είναι δύσκολο, εκ των υστέρων, να γνωρίζουμε αν μια εξέγερση πέτυχε ή όχι. Και οι ίδιοι οι στόχοι των εξεγέρσεων ποτέ δεν είχαν μεγάλη σαφήνεια ούτε κάποια ομοφωνία εκ μέρους των ξεσηκωμένων.
Λίγη σημασία έχει εν τέλει το δικό μας εκ των υστέρων ζύγι και οι διαμάχες που γεννάει η θεωρητική αποτίμηση. Αυτό που μετράει είναι πως ορισμένες φορές – και μάλλον τις περισσότερες φορές – οι εξεγέρσεις δεν μπορεί να αποφευχθούν στο όνομα κάποιας ορθολογικής πολιτικής διαπραγμάτευσης. Η πολιτική δεν είναι πάντα τουίτερ με πειράγματα και καβγάς στο κοινοβούλιο αλλά και αίμα. Το ξεχνάμε κι ας μας το υπενθυμίζουν τα πιο σκληρά γεγονότα.
Ο κ. Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.
