Μεταφράζοντας τη «Διεθνή»: ένα πρωτόλειο, ένα ιδιόλεκτο και δύο «φάλτσα»

Το 1871, λίγο μετά τη συντριβή της Παρισινής Κομμούνας, ο γάλλος εργάτης Εζέν Ποτιέ έγραψε το ποίημα «L’ Internationale» (Η Διεθνής), το οποίο, μελοποιημένο αργότερα (1889) από τον Πιερ Ντεζετέ, θα γινόταν έπειτα από λίγα χρόνια επίσημος ύμνος του παγκόσμιου εργατικού κινήματος. Εκτοτε, θα συνόδευε τους αγώνες αλλά και τις κάθε είδους εκδηλώσεις της Αριστεράς, και βέβαια θα μεταφραζόταν σε δεκάδες γλώσσες.

Το ποίημα του Ποτιέ άρχιζε με τους στίχους «Debout les damnés de la terre, / debout les forçats de la faim. / La raison tonne en son cratère / c’ est l’ éruption de la fin». Στην (επικρατήσασα) παρ’ ημίν μετάφραση έχουμε: «Εμπρός της Γης οι κολασμένοι, / της πείνας οι σκλάβοι εμπρός. / Το δίκιο απ’ τον κρατήρα βγαίνει, / σαν βροντή, σαν κεραυνός». Ο πρώτος που μετέφρασε τη «Διεθνή» στα ελληνικά ήταν ο ποιητής Ρήγας Γκόλφης (ψευδώνυμο του Δημήτρη Δημητριάδη), στην εφημερίδα «Εργάτης» του Βόλου, το 1909: «Σηκωθείτε, παιδιά, και χτυπάτε, / καταφρόνια και πείνα ας σφίγγει, / το μεγάλο σας δίκιο ζητήστε, / και πατήστε του εχθρού το λαρύγγι» (sic). Δεν θα ‘λεγε κανείς ότι η εν λόγω μετάφραση ήταν ιδιαίτερα ευτυχής, και επιπλέον δεν ταίριαζε καθόλου με τον ρυθμό που είχε δώσει στο ποίημα η μουσική του Ντεζετέ.

Η μετάφραση που θα επικρατούσε τελικά και που μας είναι λίγο-πολύ οικεία είναι αυτή που έγινε γύρω στο 1915 από έναν νεαρό σοσιαλιστή, ονόματι Γιάννη Πικρό (ψευδώνυμο κι αυτό), περίπου αγνώστων λοιπών στοιχείων. Ετσι εξηγείται και η σχετική σύγχυση, της οποίας κι εγώ υπήρξα για ένα διάστημα θύμα, ότι δηλαδή η μετάφραση οφειλόταν στον οπωσδήποτε πιο γνωστό λογοτέχνη Πέτρο Πικρό (πραγματικό όνομα: Γιάννης Γεναρόπουλος). Το Πικρός φαίνεται πως ήταν αρκετά συνηθισμένο ψευδώνυμο στους σοσιαλιστικούς κύκλους της εποχής, κατά μίμηση προφανώς του ονόματος του ήδη γνωστού τότε και επίσης σοσιαλιστικών πεποιθήσεων ρώσου συγγραφέα Μαξίμ Γκόρκι (πραγματικό όνομα: Αλεξέι Πεσκόφ), καθώς Γκόρκι στα ρωσικά σημαίνει, αν δεν απατώμαι, «πικρός».

Σε ό,τι αφορά την καθιερωμένη ελληνική μετάφραση, νομίζω ότι παρουσιάζει ενδιαφέρον ένα μικρό «φάλτσο», μια αισθητή απόκλιση από το πρωτότυπο, που, έστω και αν ήταν απλώς απόρροια της ανάγκης να «βγει» καλύτερος ο στίχος στα ελληνικά, έχει εκ των πραγμάτων και πολιτικοϊδεολογικές προεκτάσεις. Ενώ λοιπόν στα γαλλικά, στον τρίτο στίχο από την αρχή, γίνεται σαφής αναφορά στο raison (τον Λόγο, τον ορθό λόγο), ως πηγή έμπνευσης, ως κινητήρια δύναμη και ως σημείο αναφοράς για τη συγκρότηση και τη δράση της Αριστεράς, στην ελληνική απόδοση το raison έχει γίνει… δίκιο («το δίκιο απ’ τον κρατήρα βγαίνει»). Και βέβαια, το «δίκιο» είναι προφανώς κάτι εντελώς διαφορετικό από τον ορθό λόγο, από το raison. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, πόσο η λέξη «δίκιο» έχει χρησιμοποιηθεί καταχρηστικά και αυθαίρετα στο πλαίσιο ενός αριστεροφανούς βερμπαλισμού, συνθηματολογικής και συντεχνιακής χρήσης: «Νόμος είναι το δίκιο του εργάτη», άρα κατ’ επέκταση και «το δίκιο» του συνδικαλιστή της ΓΕΝΟΠ ΔΕΗ (όπως εκείνος το αντιλαμβάνεται, βέβαια), και το «δίκιο» του ταξιτζή, και το «δίκιο» του καταπατητή ή του ιδιοκτήτη αυθαιρέτου, κ.ο.κ.

Υπάρχει και ένα δεύτερο φάλτσο σχετικό με τη «Διεθνή», ιστορικού-πραγματολογικού χαρακτήρα αυτό. Συχνά, συχνότατα θα έλεγα, γράφεται ή λέγεται «τραγούδησαν την Τρίτη Διεθνή», αντί για το ορθό «τραγούδησαν τη Διεθνή».

Η σύγχυση προέρχεται ίσως από το ότι, λίγο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, το 1918, η «Διεθνής» έγινε εθνικός ύμνος της Σοβιετικής Ρωσίας, και επομένως ταυτίστηκε εν πολλοίς με τον κομμουνισμό και το κομμουνιστικό κίνημα –το 1944 πάντως ο Στάλιν αντικατέστησε τη «Διεθνή» με τον παλαιορωσικής προέλευσης και ουδόλως διεθνιστικού χαρακτήρα εθνικό ύμνο της ΕΣΣΔ, ο οποίος και ακουγόταν έκτοτε σε κάθε είδους επίσημες περιστάσεις. Ομως η «Διεθνής» προϋπήρχε του σοβιετικού καθεστώτος, των κομμουνιστικών κομμάτων και της Κομιντέρν (Τρίτης Διεθνούς), έχοντας μάλιστα υιοθετηθεί ως ύμνος του παγκόσμιου, και ενιαίου τότε, σοσιαλιστικού και εργατικού κινήματος από τη Δεύτερη Διεθνή, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1890.

Γλωσσικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν εξάλλου, κατά τη γνώμη μου (επαγγελματική διαστροφή;), και οι μεταφράσεις της «Διεθνούς» στα ποντιακά, τις οποίες και εντόπισα με τη βοήθεια του Διαδικτύου. Εχουμε έτσι μια απόδοση, από κάποιον Η. Κ. Χιώτη, στην οποία διαβάζουμε: «Γνεφίστεν σεις που ουσατώρα, / ημέραν ‘κ’ είδατεν καλόν, / σα τέρτια πάντα και σα πόνια, / σκωθέστεν, έρθεν ο καιρός. / Στον παλαιόν κόσμον φωτίαν βάλτεν, / ας γίνεται σαχτάρ, και νέον / ας χτίζουμε με καρδίαν, / εργάτ’ σκωθέστεν σο ποδάρ’». Οσο για το γνωστό ρεφρέν «Στον αγώνα ενωμένοι, / και να μη λείψει κανείς, / ω, να τη μάς προσμένει, / στον κόσμο η Διεθνής», αυτό γίνεται «Κ’ εν’ αούτον η μάχη, / όλων το υστερνόν, / το Ιντερνασιονάλε εν’, / εμάς που θα γλυτών’» [γνεφίστεν = ξεσηκωθείτε, σα = στα, τέρτια = ντέρτια, καημοί, πόνια = πόνοι, σαχτάρ = στάχτη, εν’ = είναι, αούτον = αυτή]. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: απ’ ό,τι φαίνεται, ο Η. Κ. Χιώτης έπεσε κι αυτός θύμα των σταλινικών εκκαθαρίσεων το 1937-38, του λεγόμενου Μεγάλου Τρόμου. Οπως, άλλωστε, και τα 98 από το 139 μέλη τής (εκλεγμένης στο 17ο Συνέδριο, το 1934) κεντρικής επιτροπής του ΚΚ Σοβιετικής Ενωσης, όπως και περίπου 35.000 αξιωματικοί του Κόκκινου Στρατού, ανάμεσα στους οποίους ο στρατάρχης Τουχατσέφσκι, το 90%(!) των στρατηγών και το 80%(!) των συνταγματαρχών, όπως και περίπου 700.000 πολίτες, από τους οποίους σημαντικός αριθμός ήταν μέλη και στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Ο κ. Ανδρέας Παππάς είναι επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής.