Αυτόματα, ρομπότ και γκάτζετ!

Βλέποντας τα επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων δεν μπορεί να μη σκεφτεί κάποιος ότι ήταν μανιώδεις λάτρεις της τεχνολογίας –με τα σημερινά δεδομένα θα μπορούσε ακόμη και να τους χαρακτηρίσει «γκατζετάκηδες». Κάτι τέτοιο αποδεικνύεται κατά πολλούς περίτρανα από το γεγονός ότι αυτοί πρώτοι φαίνονται να είχαν την ιδέα των αυτομάτων και των ρομπότ. Μια ιδέα μάλιστα που κατόρθωσαν να κάνουν σε έναν βαθμό πράξη σχεδόν δύο χιλιετίες προτού αρχίσουν να εμφανίζονται οι σύγχρονοι αυτοματισμοί.

Τα χρυσά ζωντανά κορίτσια που είχε σφυρηλατήσει ο Ηφαιστος για να τον στηρίζουν και να τον βοηθούν στο εργαστήριο, ο χάλκινος γίγαντας Τάλως που οι θεοί χάρισαν στους Μινωίτες για να προστατεύει την Κρήτη και οι αργυρόχρυσοι φύλακες σκύλοι που δώρισαν στον Αλκίνοο, τον βασιλιά των Φαιάκων, θεωρούνται από τους σύγχρονους ειδικούς οι πρώτες αναφορές σε ρομπότ –παρά το γεγονός ότι είναι απλώς φανταστικές. Οι αυτόματες μηχανές ωστόσο που αναπτύχθηκαν αργότερα, κατά κύριο λόγο στην Αλεξάνδρεια, φαίνονται να είναι απολύτως πραγματικές και λειτουργικές και… κοιτάζουν χιλιετίες μπροστά από την εποχή τους.

«Η αφιέρωση των Ελλήνων στην τεχνολογία, ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, ήταν τόσο έντονη ώστε διέβλεπαν από τότε τη μελλοντική κορύφωση της τεχνολογίας από τα απλά μηχανήματα προς τα αυτόματα, ακόμη και προς τα ρομπότ. Γι’ αυτό και στα Ομηρικά Επη οι Ελληνες είχαν προβάλει αυτό το όραμα στον ουρανό και φαντάζονταν τους θεούς τους να διαθέτουν στον Ολυμπο αυτόματα –λόγου χάρη τις ολόχρυσες σαν ζωντανές θεραπαινίδες που αναβάσταζαν τον Ηφαιστο στις μετακινήσεις του» μας λέει ο κ. Τάσιος. «Αλλωστε, ρομπότ ήσαν και τα πλοία των Φαιάκων στην Οδύσσεια. Χωρίς ναύτες, χωρίς τιμόνι, έπιαναν τη σκέψη του επιβάτη και τον μετέφεραν με ασφάλεια στον προορισμό του» . Γι’ αυτό και, προσθέτει, ο Αριστοτέλης έλεγε πως αν τα μηχανήματα εκτελούσαν το έργο τους «διατασσόμενα» (αυτόματα), ή «αισθανόμενα» (ρομπότ), τότε «δεν θα είχαν ανάγκη από δούλους οι δεσπότες». «Μια πολιτική ουτοπία στηριγμένη στην τεχνολογία –χίλια οχτακόσια χρόνια πριν από τον Καμπανέλα» υπογραμμίζει ο ακαδημαϊκός.

Ενα μέρος της «ουτοπίας» του Αριστοτέλη υλοποιήθηκε σχεδόν επί των ημερών του. «Ηρθε όμως κάποια στιγμή όπου οι άνθρωποι πλέον, και όχι οι θεοί τους, ήσαν ικανοί να κατασκευάσουν αυτόματα» επισημαίνει ο κ. Τάσιος. «Τούτο έγινε στη μεγάλη Αλεξάνδρεια από τον 3ο αι. π.Χ. έως τον 1ο αι. μ.Χ. Και οι επισκέπτες της έκθεσης του Πεκίνου έχουν την ευκαιρία να συμμετάσχουν στο high tech πνεύμα των Αλεξανδρινών, όπως αναπτύχθηκε προ 2.200 χρόνων». Εκτός από τα εκθέματα που περιγράφουμε εδώ αναλυτικά, μεταξύ των αυτομάτων που έχουν ταξιδέψει στο Πεκίνο συγκαταλέγονται επίσης ένας «κερματοδέκτης» ο οποίος διέθετε αγιασμό, το κινούμενο αυτόματο του Ηρωνος, ο αυτόματος κρατήρας του Φίλωνος καθώς και ο μουσικός καθρέφτης που έφτιαξε ο Κτησίβιος –του οποίου ο πατέρας, μας λέει ο κ. Τάσιος, ήταν μπαρμπέρης –για να μπορούν οι πελάτες του κουρείου να θαυμάζουν την κόμη τους υπό διαφορετικές γωνίες και μετά μουσικής.

Το πιο ξεχωριστό από τα εκθέματα αυτής της ενότητας είναι η περίφημη βαδίζουσα αυτόματη θεραπαινίδα –ένας πρόδρομος, θα μπορούσε να πει κάποιος, του σύγχρονου «ρομπότ-μπάτλερ» που έχει κάνει την εμφάνισή του τα τελευταία χρόνια. Το διάσημο αυτό αρχαίο αυτόματο παρουσιάζεται στο Πεκίνο σε «παγκόσμια πρώτη» συνδυάζοντας δύο διαφορετικούς μηχανισμούς: αυτόν του Φίλωνος του Βυζαντίου με εκείνον του Ηρωνος του Αλεξανδρέως. Και οι δύο μεγάλοι μηχανικοί της ελληνιστικής περιόδου έζησαν στην Αλεξάνδρεια: η αυτόματη υπηρέτρια του πρώτου τοποθετείται στον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ του δευτέρου στον 1ο αιώνα π.Χ. με 1ο αιώνα μ.Χ. Ρόλος της αυτόματης θεραπαινίδας είναι να περιποιείται τους συνδαιτυμόνες ενός συμποσίου σύμφωνα με όλους τους τύπους της εποχής, σερβίροντάς τους το κρασί τους αναμεμειγμένο με το απαραίτητο νερό.

«Η αποθέωση αυτής της ενότητας είναι η «Βαδίζουσα αυτόματη θεραπαινίδα», με συνδυασμό μηχανισμών περιγραφόμενων από τους Αλεξανδρινούς Φίλωνα και Ηρωνα» υπογραμμίζει ο κ. Τάσιος. Οπως εξηγεί, ο ίδιος είχε την ιδέα αυτού του συνδυασμού προ εξαετίας και είχε συντάξει σε συνεργασία με τον Δημήτρη Καλλιγερόπουλο, καθηγητή στο Τμήμα Αυτοματισμού στα ΤΕΙ Πειραιά, μια σχετική προμελέτη. «Ωστόσο, για την Εκθεση του Πεκίνου απευθύνθηκα στον ιδιοφυή Μανόλη Κορρέ, της Ακαδημίας Αθηνών, ο οποίος κατασκεύασε με τα χέρια του και το ξύλινο άγαλμα της θεραπαινίδας, καθώς και στον μηχανολόγο Σπύρο Οικονομόπουλο» λέει. «Είναι μεγάλη η συγκίνηση των θεατών του σχετικού βίντεο όταν βλέπουν την πανέμορφη αυτή κόρη να βηματίζει προς τον συνδαιτυμόνα, να στέκεται μπροστά του, να δέχεται στο αριστερό της χέρι το πήλινο κύπελλο και να του αδειάζει πρώτα κόκκινο κρασί και ύστερα νερό».

Η θεραπαινίδα της έκθεσης, κατασκευασμένη σε φυσικό μέγεθος, λειτουργεί σε δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο, με την απελευθέρωση ενός αρμού το άγαλμα κινείται προς κάποιον από τους συνδαιτυμόνες του συμποσίου. Η κίνηση επιτυγχάνεται με «οδηγό» ένα αντίβαρο το οποίο κατεβαίνει αργά στο εσωτερικό του αγάλματος: το σχοινί που το συγκρατεί τυλίγεται γύρω από έναν άξονα ο οποίος με τον τρόπο αυτόν περιστρέφεται κινώντας δύο κρυφούς τροχούς. Οταν το αντίβαρο φθάνει στο κάτω μέρος του αγάλματος, η κίνηση σταματά. Στο δεύτερο στάδιο, όταν ο συνδαιτυμόνας τοποθετεί το βαρύ πήλινο κύπελλό του στο αριστερό χέρι της θεραπαινίδας, το μπράτσο της γυρίζει ενεργοποιώντας ένα οριζόντιο κλείστρο το οποίο κινείται αργά αφήνοντας τον αέρα –και άρα την ατμοσφαιρική πίεση –να εισέλθει σε ένα κρυφό κλειστό δοχείο με κρασί. Ετσι το κρασί χύνεται στο κύπελλο από το δοχείο που βρίσκεται στο δεξιό χέρι του αγάλματος. Καθώς το κλείστρο αλλάζει θέση, ύστερα από λίγο ο αέρας δεν μπορεί να μπει και το κρασί σταματάει να χύνεται. Το κλείστρο όμως συνεχίζει την κίνησή του, αφήνοντας τώρα τον αέρα να μπει σε ένα άλλο κρυφό δοχείο με νερό, όπου επαναλαμβάνεται η ίδια διαδικασία.

Πολλά «θαύματα» που συνέβαιναν σε ναούς ενισχύοντας τη σχέση των πιστών με τον εκάστοτε θεό και προσελκύοντας επισκέπτες αναφέρονται σε αρχαία κείμενα: ναοί που στο εσωτερικό τους τα σώματα δεν είχαν σκιά, αγάλματα που κινούνταν ή πετούσαν, χρυσά πουλιά που κελαηδούσαν με μαγικό τρόπο, αρωματισμένη βροχή που έραινε τους πιστούς, σάλπιγγες που ηχούσαν μόλις άναβε ο βωμός. Δεν γνωρίζουμε επακριβώς ποια ανήκουν απλώς στη σφαίρα του μύθου, είναι όμως βέβαιο ότι πίσω από κάποια από αυτά τα «ειδικά εφέ» κρυβόταν η προηγμένη τεχνολογία της εποχής. Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι οι προοριζόμενες για ναούς αυτόματες πύλες του Ηρωνα, οι οποίες άνοιγαν ως εκ θαύματος μόλις άναβε στον βωμό η φωτιά για τη θυσία και πιθανολογείται ότι ίσως χρησιμοποιήθηκαν στον περίφημο ναό της Αρτέμιδος στην Εφεσο.

«Ναός κατασκευάζεται έτσι ώστε μόλις ανάψει φωτιά σε βωμό ο οποίος βρίσκεται στην είσοδό του και γίνει θυσία, οι πόρτες του ναού να ανοίγουν αυτόματα και μόλις σβήσει η φωτιά πάλι να κλείνουν» αναφέρει ο αλεξανδρινός μηχανικός και γεωμέτρης στα «Πνευματικά» του, στο θεώρημα 38. Αυτή η κατασκευή, βασισμένη σε μελέτη του Δημήτρη Καλλιγερόπουλου, παρουσιάζεται σε πλήρη αναπαράσταση στο Πεκίνο. Στον συγκεκριμένο μηχανισμό, όπως μπορούν να δουν οι επισκέπτες, ο Ηρων χρησιμοποιεί ως «κινητήριο δύναμη» τη διαστολή του αέρα ο οποίος αρχίζει να θερμαίνεται κάτω από τον βωμό με το άναμμα της φωτιάς για τη θυσία. Η πίεση από τον θερμαινόμενο αέρα μεταφέρει υγρό από ένα σταθερό σε ένα κινητό δοχείο, ενεργοποιώντας ένα σύστημα με τροχαλίες και αντίβαρα το οποίο περιστρέφει τις πύλες του ναού.

Είναι ένα είδος «κινηματογράφου» της εποχής: ο Ηρων ο Αλεξανδρεύς μέσα στις πολλές κατασκευές του περιγράφει και το περίφημο «στατόν», ένα μηχανικό θέατρο που παρουσίαζε αυτομάτως μια ολόκληρη παράσταση μόνο με το τράβηγμα ενός σχοινιού –κάτι ανάλογο με αυτό που λέμε σήμερα «με το πάτημα ενός κουμπιού». Πρόκειται για μια εξαιρετικά πολύπλοκη κατασκευή με πολλούς επί μέρους αυτοματισμούς. Ειδώλια κινούνταν εν είδει ηθοποιών, τα σκηνικά άλλαζαν, φλόγες άναβαν για να δημιουργήσουν φωτιές, αστραπές και άλλα οπτικά εφέ ενώ το ηχητικό μέρος περιελάμβανε βροντές, τύμπανα και πολλά ακόμη.

Ο Ηρων είχε κάνει αρκετές διαφορετικές εκδοχές για το «στατόν». Στα πρώτα σχέδιά του η παράσταση που είχε ανεβάσει στο αυτόματο θεατράκι του ήταν ο μύθος του Ναυπλίου, του πατέρα του Παλαμήδη ο οποίος βάλθηκε να εκδικηθεί τους αχαιούς αρχηγούς της Τρωικής Εκστρατείας για τη σκευωρία εναντίον του γιου του και τον άδικο θάνατό του. Στην έκθεση παρουσιάζεται ένα ομοίωμα βασισμένο στις περιγραφές του Ηρωνος, όπως μεταφράστηκαν μαζί με σχετικά σκαριφήματα από τον Δημήτρη Καλλιγερόπουλο, σε κατασκευή του Κώστα Κοτσανά. Η κίνηση των συστημάτων αυτοματισμού εξασφαλίζεται από ένα βάρος το οποίο πέφτει ελεγχόμενα μέσα σε μια κλεψύδρα. Στο βάρος είναι δεμένο ένα μακρύ λεπτό σχοινί το οποίο περιελίσσεται με τον κατάλληλο κάθε φορά τρόπο γύρω από διαφορετικούς άξονες οι οποίοι είναι κρυμμένοι μέσα στο αυτόματο, έτσι ώστε κάθε φορά να ενεργοποιούνται διαφορετικά τμήματα του θεάτρου.

Η παράσταση διαρκεί περίπου επτά λεπτά. Τα… τεκταινόμενα έχουν με λίγα λόγια ως εξής: στην αρχή παρουσιάζεται ο στόλος των Αχαιών, κατόπιν φαίνονται τα πλοία στην ανοιχτή θάλασσα. Αρχίζει μια μεγάλη τρικυμία και πολλά πλοία ναυαγούν Ο Αίας κολυμπάει στη θάλασσα. Παρουσιάζεται η θεά Αθηνά, και ένας κεραυνός σκοτώνει τον υπαίτιο του φόνου του Παλαμήδη.

Ο μηχανισμός ήταν κλεισμένος μέσα σε μια ξύλινη θήκη με μέγεθος λίγο μεγαλύτερο από ένα σύγχρονο λάπτοπ και περιελάμβανε τουλάχιστον 30 συνεργαζόμενους οδοντωτούς τροχούς. Στην εμπρόσθια πλάκα της συσκευής υπάρχουν δύο κύκλοι που παρουσιάζουν το τυπικό ηλιακό ημερολόγιο και άλλες πληροφορίες. Στην οπίσθια πλάκα της συσκευής υπάρχουν δύο κυκλικές έλικες οι οποίες χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη των ηλιακών και των σεληνιακών εκλείψεων. Εκτός από απεικονίσεις και ραδιογραφίες του πρωτότυπου μηχανισμού, οι επισκέπτες μπορούν να θαυμάσουν μια σειρά μοντέλα. Σε αυτά περιλαμβάνεται η πρώτη ανακατασκευή που έγινε στη δεκαετία του 1950 από τον Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις, με ένα χαρτόκουτο και ένα κουτί από πούρα, καθώς και το πιο πρόσφατο, μεγάλης κλίμακας, διάφανο «διδακτικό» και πλήρως λειτουργικό μοντέλο που αναπτύχθηκε από ομάδα ερευνητών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τους καθηγητές Κυριάκο Ευσταθίου και Ιωάννη Σειραδάκη.