Οι περιπέτειες του ιδιωτικού

Είναι η σύγχρονη Ελλάδα μια κοινωνία που «ιδιωτεύει», που προσβλέπει μόνο στην ατομική ευημερία; Ποια είναι τελικά η σημασία της ελληνικής οικογένειας και ποιες σχέσεις εξουσίας τη χαρακτηρίζουν; Αναδιέταξαν την ιδιωτική ζωή η τηλεόραση, το βίντεο και τα νέα ψηφιακά και διαδικτυακά μέσα τα τελευταία 50 χρόνια και αν ναι, με ποιον τρόπο το καθένα; Σε ποιον βαθμό συνέβαλαν στην καλλιέργεια της σύγχρονης αντίληψης του εαυτού οι αλλαγές στις καταναλωτικές συνήθειες και οι νέες πρακτικές της ατομικής περιποίησης του σώματος; Είναι η σεξουαλικότητα κομβικό στοιχείο της σύγχρονης κοινωνικής ζωής; Ποια συμβολική σημασία έλαβαν οι διαρθρωτικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία σαράντα χρόνια στους εσωτερικούς χώρους του νεοελληνικού διαμερίσματος; Πώς από το δικαίωμα στην προστασία του ιδιωτικού περάσαμε ολοένα εντονότερα στο αίτημα για δικαίωμα στην καθολική δημοσιότητα; Το «προσωπικό» είναι τελικά πολιτικό ή η πολιτική έχει πλήρως προσωποποιηθεί; Διαδέχθηκαν τις μεγάλες πολιτικές ιδεολογίες του μεταπολεμικού και μεταπολιτευτικού παρελθόντος άλλες κοσμοαντιλήψεις και ταυτότητες λιγότερο στρατευμένες, περισσότερο ναρκισσιστικές; Πώς λειτουργεί η επάνοδος της θρησκευτικής πίστης σε μια τέτοια συνθήκη;

Ολα τα παραπάνω ερωτήματα είναι δύσκολο να απαντηθούν γιατί οι κοινωνικές επιστήμες στην Ελλάδα δεν έχουν επιχειρήσει να τα θέσουν μεμονωμένα ή συνδυαστικά σε ερευνητικό επίπεδο. Εχοντας επικεντρώσει το μεγαλύτερο μέρος των μελετών τους -που αφορούν στη μεταπολιτευτική περίοδο –σε θεσμούς, πρόσωπα, πρακτικές, και φορείς που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τη δημόσια ζωή, η σημασία της ιδιωτικής σφαίρας έχει παραγνωριστεί ή και υποτιμηθεί. Οι λίγες προσπάθειες διερεύνησής της δεν διαμορφώνουν ένα συγκροτημένο πλαίσιο μέσα από το οποίο θα μπορούσαν να επιτευχθούν μεγαλύτερες θεωρητικές, ερευνητικές και διεπιστημονικές συγκλίσεις ή συγκρίσεις. Η διημερίδα «Περιπέτειες του Ιδιωτικού», που διοργανώνει η Εταιρεία Σπουδών ΝΠ & ΓΠ Σχολή Μωραΐτη, επιδιώκει να συμβάλει στην κάλυψη αυτού του κενού, στην αναγνώριση αυτού του σημαντικού επιστημονικού απωθημένου. Βασικός στόχος, να συζητηθούν και να παρουσιαστούν με βάση τη σύγχρονη ελληνική εμπειρία όλοι οι προβληματισμοί που αφορούν τη σχέση ιδιωτικού και δημοσίου, μια σχέση που έχει τύχει σε διεθνές πλαίσιο σημαίνουσας πραγμάτευσης από πολλές και διάφορες επιστημονικές περιοχές (κοινωνιολογία, φιλοσοφία, νομική, ψυχανάλυση, ανθρωπολογία, ιστορία, πολιτισμικές σπουδές, μελέτη της επικοινωνίας).

Οποιον προσδιορισμό και να δώσει κανείς στη διάκριση ιδιωτικού – δημοσίου (π.χ. κρυμμένο-προσβάσιμο, ατομικό-συλλογικό) θα διαπιστώσει ότι τα σημεία επαφής μεταξύ των δύο αυτών σφαιρών στη σύγχρονη εποχή είναι πολύ συχνότερα από την απόκλισή τους. Η διαχρονική διαλεκτική σχέση δημοσίου – ιδιωτικού που επέτειναν σε μεγάλο βαθμό τον τελευταίο αιώνα οι κεϊνσιανές και νεοκορπορατιστικές πολιτικές, η μεταφορντική οικονομία και υπερκαταναλωτική κοινωνία καθώς και η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και των μέσων επικοινωνίας, έχει ελάχιστα διερευνηθεί επιστημονικά στις ελληνικές παραφυάδες της. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, στον εγχώριο δημόσιο λόγο η εν λόγω «σύγχυση» αντιμετωπίζεται με όρους ηθικολογικής αποδοκιμασίας που αποτρέπουν κάθε προσπάθεια κριτικής κατανόησής της.

Ενώ η μεταπολιτευτική Ελλάδα σε μεγάλο βαθμό συμμετέχει στην πρωτοφανή σύγκλιση δημόσιου και ιδιωτικού που λαμβάνει χώρα στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας, οι εγχώριες κοινωνικές επιστήμες παραβλέπουν ερευνητικά τι συμβαίνει στον πόλο της ιδιωτικής σφαίρας, υπεραξιοδοτώντας παραδοσιακές έννοιες (π.χ. κοινωνική τάξη, πολιτική στράτευση, εμφύλια τραύματα κ.ά.) που προσιδιάζουν περισσότερο στα μεταπολεμικά και πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια. Αποτέλεσμα, η ελλιπής ανάπτυξη εργαλείων και εννοιών κατανόησης των νεοελληνικών συλλογικών ταυτοτήτων και ατομικοτήτων και του τρόπου με τον οποίο σήμερα βιώνουν τη μεγάλη οικονομική κρίση.

Η μαζική δημοκρατία της εξατομίκευσης, όπως προσαρμόζεται στα ελληνικά πράγματα, έχει μείνει εν πολλοίς ανεξήγητη, ακατονόμαστη ή απορριπτέα κάτω από τον άρρητο φόβο μιας ανεξέλεγκτης «ιδιωτικοποίησης» των πάντων ή της εισβολής του Μεγάλου Αδελφού στις ζωές μας. Είναι καιρός οι κοινωνικές επιστήμες να σκύψουν πάνω από τον βιότοπο πρακτικών που αφορούν στον ελεύθερο χρόνο, στο οικιακό περιβάλλον, στην τεχνολογικοποίηση των σχέσεων, στην a la cart συγκρότηση ταυτοτήτων, στην αέναη επιθυμία προσωπικής αλλαγής και πλήρωσης, στην επιτρεπτική σεξουαλικότητα, στο άνοιγμα σε ποικιλία πολιτισμικών έξεων που έρχονται συχνά σε τριβή, ενίοτε και σύγκρουση, με παραδοσιακές ελληνικές δομές και νοοτροπίες. Εναν βιότοπο που θα παραμείνει ουσιαστικά άγνωστος εάν δεν εντρυφήσουμε στο πεδίο της ιδιωτικής ζωής, στις ιεραρχήσεις της, στους καταναγκασμούς και τις ελευθερίες της, στον πολυπαραγοντικό τρόπο θέσμισής της από συγκεκριμένες δράσεις και τελετουργίες, από συγκεκριμένες χωρητικότητες, από προσωπικούς, διαπροσωπικούς και απρόσωπους λόγους.

Ο κ. Βασίλης Βαμβακάς είναι επίκουρος καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.