«Αριστεία» = «άρση της ισότητας»; Σύγχυση εννοιών

Οι γραμμές αυτές γράφονται όχι με τη διάθεση κάποιας αντιδικίας με τον αρμόδιο Υπουργό ή προσπάθειας επικρίσεως των αποφάσεων τού Υπουργείου Παιδείας ή κάτι συναφές, αλλά επειδή θεωρώ ότι θέματα όπως «η σημαιοφορία» στα Σχολεία είναι κατ’ εξοχήν παιδευτικό θέμα. Και για έναν πρόσθετο λόγο: επειδή διατυπώθηκε ένα σκεπτικό από κάποιους ομιλητές ότι μέσω τής κατάργησης τού κριτηρίου τής αριστείας αυτό που επιχειρείται είναι η αποκατάσταση τής ισότητας μεταξύ των μαθητών στο Σχολείο. Ενα τέτοιο σκεπτικό ευλόγως, νομίζω, προκαλεί την κριτική.

Ειδικότερα, αυτό που με ενοχλεί προσωπικά και ως γλωσσολόγο –το είπα ήδη δημόσια –είναι η σύγχυση εννοιών που απορρέει μέσα από τις λέξεις: η επιχειρούμενη ταύτιση τής «αριστείας» με «ανισότητα», «αντιδημοκρατικότητα», «ελιτισμό». Και κάτι συγκυριακά περίεργο: φαίνεται να στρέφονται κατά τής αριστείας οι αριστεροί, οι οποίοι είναι αυτοί που έχουν άμεση –«ετυμολογική» τουλάχιστον –σχέση με τη σημασία «άριστος» (όχι ως άριστοι –μη βαυκαλιζόμαστε –αλλά μέσω τής ονομασίας αριστερός, μια που ο όρος Αριστερά πλάστηκε στην περίοδο τής Γαλλικής Επανάστασης, όταν τα ριζοσπαστικά κόμματα κατέλαβαν τα αριστερά έδρανα τού Κοινοβουλίου). Εδώ, λοιπόν, μάς προκύπτει και ετυμολογική αντίφαση: αριστεροί εναντίον αριστείας!

Η έννοια τής αριστείας στην ελληνική αντίληψη απετέλεσε δημιουργική πρόκληση άμιλλας για διάκριση. Το ομηρικό «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων» ως μήνυμα είναι η καταξίωση τής άμιλλας, η οποία ανάγεται στην αρχαία λέξη άμα «μαζί» (ομόρριζη των ομού, εις) και δήλωνε την από κοινού προσπάθεια για διάκριση. Και είναι η έννοια αυτή διαφορετική από τον αντ-αγωνισμό, που προϋποθέτει τον αγώνα απέναντι στους άλλους, δηλ. μορφή εναντίωσης. Στην άμιλλα για αριστεία δεν υπάρχει αντί-παλος, κάποιος που «παλεύει» να κατατροπώσει τον άλλο. Υπάρχει συν-αγωνισμός, κοινός αγώνας. Ετσι, η έννοια τής αριστείας επιβάλλεται με την αξιοκρατία που προϋποθέτει η διεκδίκησή της. Ο άξιος αριστεύει και καταξιώνεται. Δεν είναι τυχαίο που και το ομηρικό υπείροχος εξελίχτηκε σημασιολογικά σε «υπέροχος», στη σημασία δηλαδή τού θαυμάσιος, έξοχος, εξαίσιος, σε θετική σημασία.

Αναφέρομαι στο περιεχόμενο αυτών των εννοιών, διότι αποτελούν στην πραγματικότητα αξίες, οι οποίες μαζί με άλλες πρέπει να αποτελούν τη βάση τής παιδείας και τής αγωγής στην Εκπαίδευση. Αντίθετα, η υποκατάσταση τής αριστείας όχι με μια «ισότητα ευκαιριών», που είναι η βάση τής δημοκρατίας, αλλά με μια «ισότητα τυχαιότητας», «ισότητα διά κληρώσεως», είναι ένα μήνυμα παραίτησης, ραστώνης και εφησυχασμού, με γκρι αποχρώσεις «τζόγου». Η αριστεία δεν είναι κατάσταση∙ είναι κατάκτηση. Αυτή κατ’ εξοχήν χρειάζεται αγώνα και προϋποθέσεις. Και τη διεκδίκηση τής αριστείας μέσα από την άμιλλα, αυτό πρέπει να αρχίσουν να μαθαίνουν τα παιδιά «εξ απαλών ονύχων», από μικρά, από το δημοτικό.

Αν πάλι μιλάμε για ισότητα, των ίσων ευκαιριών την ισότητα, που είναι η ουσιαστική ισότητα, έχει υποχρέωση να εξασφαλίζει η Πολιτεία, ιδίως στην Εκπαίδευση. Το δυνατό, οργανωμένο, καλά στελεχωμένο και εξοπλισμένο και, πάνω απ’ όλα, το ποιοτικό δημόσιο σχολείο πρέπει να είναι το ζητούμενο και ο εκπαιδευτικός σκοπός κάθε κυβέρνησης∙ η μέγιστη μάλιστα πρόκληση για μια αριστερή κυβέρνηση! Οχι η ψευδοϊσότητα με κατάργηση τής αξιοκρατικής άμιλλας, δηλ. τής αριστείας! Προκαλεί εντύπωση ο απλοϊκός τρόπος σκέψης, η αφέλεια που υπόκειται σε μια τέτοια προσέγγιση όταν, όπου και όσο επιχειρείται. Κάποιοι –αποδίδοντας προθέσεις –θα τον έλεγαν λαϊκισμό. Εγώ δεν θα προσχωρήσω σ’ αυτή την άποψη. Δεν αμφισβητώ τις προθέσεις∙ κρίνω τις έννοιες, τις πράξεις και τις ορατές επιπτώσεις. Σ’ ένα σκληρά και για χρόνια –ιδίως στην κρίση –δοκιμαζόμενο ελληνικό σχολείο καταργείς την αριστεία σε σχέση με το εθνικό σύμβολο, σε σχέση με τη σημαία, με σκοπό να ανεβάσεις το επίπεδο τής παιδείας; Αντέχει μια τέτοια ενέργεια σε λογική κριτική;

Είπα σημαία, γιατί σε σχέση μ’ αυτήν προτείνεται τώρα η κατάργηση τής αριστείας και όχι, φυσικά, σε σχέση με την ίδια την αξιολόγηση τής επίδοσης (που κι αυτής την κατάργηση –βάζω ιδέες; –θα μπορούσε να φανταστεί κανείς με το ίδιο σκεπτικό ως «κορύφωση»… τής ισότητας στο σχολείο!). Μα η σημαία (η ήδη αρχαία σημεία) για κάθε λαό δεν είναι το «εθνικό σύμβολό» του; Στον συμβολισμό της η σημαία δεν διδάσκεται στο σχολείο ότι είναι υπέρτατη αξία και αντικείμενο σεβασμού και υπεράσπισης για κάθε έθνος; Η σημαία δεν έχει σημειολογικά –γιατί γι’ αυτό μιλάμε –αντίστοιχη βαρύτητα με τον συμβολισμό τής έννοιας τής ελευθερίας και τής εθνικής ανεξαρτησίας; Κι αν έχει τόσο σημαντικό συμβολισμό, δεν αξίζει να είναι ηθική επιδίωξη και θεμιτός έπαινος για όποιους μαθητές την αισθάνονται έτσι και τη διεκδικούν με αντικειμενική άμιλλα; Και δεν είναι η «σημαιοφορία» κίνητρο ηθικό, πνευματικό, παιδευτικό και πρόκληση για πρόκριση;

Οταν μιλάμε για τέτοια μεγάλα θέματα, χρειάζεται, νομίζω, αντίστοιχη ευαισθησία και «αίσθηση ορίων». Η ισότητα που τόσο εύκολα, επιφανειακά και ευκαιριακά επικαλούμεθα να υποκαταστήσει δήθεν την αριστεία ακούγεται σαν κούφιο σύνθημα. Βεβαίως, η ισότητα (δικαιωμάτων, ευκαιριών, πολιτικών ελευθεριών κ.λπ.) είναι άλλης τάξεως μέγεθος και υποχρέωση καθ’ εαυτήν κάθε δημοκρατικής Πολιτείας προς τους πολίτες της. Ωστόσο, δεν ήταν ποτέ, δεν είναι και δεν μπορεί να είναι το «αντίπαλον δέος» τής αριστείας! Γι’ αυτό μιλάω για σύγχυση εννοιών, χωρίς –το επαναλαμβάνω –να αποδίδω και προθέσεις παραπλάνησης.

Ο κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής της Γλωσσολογίας, τ. πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.