«Από πού ερχόμαστε, ποιοι είμαστε, πού πάμε»

Δεν είναι στίχος ποιητικός, αν και θα μπορούσε. Είναι ο τίτλος ενός πίνακα που ζητά απολογισμούς και απολογίες.

Εξήντα χρόνια συμπληρώνει σήμερα η ευρωπαϊκή περιπέτεια. Και επέτειο διεκδικεί. Γιατί, πράγματι, όσα επιτεύχθηκαν ούτε λίγα είναι ούτε αμελητέα. Είναι εντυπωσιακά. Αλλά ταυτόχρονα και πολύ λιγότερα από αυτά που θα μπορούσαν να είχαν προκύψει. Ετσι η γιορτή απαιτεί ομιλία απογραφική και εμμέσως προτασιακή. Και τα δύο επισημαίνουν ευθύνες.

l H ab initio πανηγυρική πρόθεση, τότε, στην πόλη της Pax Romana, ξεκίνησε με την προσδοκία της εξελικτικής ολοκλήρωσης. Σε κάθε στάδιο της οποίας όμως ούτε αναλύσαμε ούτε και διορθώσαμε στρατηγικές αποκλίσεις. Ενώ ως προοπτική οι διευρύνσεις εντάσσονταν, και εντάσσονται, στη φιλοσοφία της αρτίωσης της Ευρώπης, η αντιμετώπιση των δυσκολιών παραπεμπόταν στη δύναμη του ενθουσιασμού για το τελικό αποτέλεσμα, το οποίο όμως έτσι αυτοϋπονομευόταν. Ανετίθετο στη φαντασμαγορία των διευρύνσεων η απορρόφηση των κραδασμών, που όμως σωρευμένοι αφαιρούσαν σιγά σιγά, αλλά όχι αδιόρατα, από το οικοδόμημα τις αντισεισμικές του αντοχές. Και ανοχές.

l Η απίστευτη υποχωρητικότητα –και μάλιστα από την πρώτη ώρα –της ΕΕ σε κράτη που παραβίαζαν τη διεθνή δημοκρατική νομιμότητα για οικονομικούς και ενεργειακούς λόγους τής στέρησε τη δυνατότητα να επικαλείται αρχές. Και συνεργαστήκαμε, και εξακολουθούμε να το κάνουμε, με καθεστώτα απεχθή. Με κυβερνήσεις που βρίσκονται σε ηθικοπολιτική ασυμμετρία με ό,τι αποτελεί το αξιακό σύστημα της Ενωσής μας. Τόσο το υπαρκτό όσο και το διεκδικούμενο.

l Αλλά και στο εσωτερικό της Ενωσης, από πράξεις και παραλείψεις, φθάσαμε να ανεχόμαστε τη γένεση φασιστικών μορφωμάτων, «κονφεσιοναλιστικών» υπερβολών και ξενοφοβικών «ταυτοτήτων». Κάτι βέβαια που εν μέρει οφείλεται σε πλημμελή παροχή μιας πραγματικής Γενικής Παιδείας και μιας εμμονής σε μια εθνικιστική διδασκαλία της Ιστορίας (χωρίς αποχρώσεις και παραδοχές ευθυνών). Και έτσι δώσαμε χώρο στη βία και στη βιαιότητα. Τόσο στη λεκτική όσο και στη σωματική. Αυτή η κατάσταση παράγει κάθε μέρα κόπωση σε αυτήν την ίδια την ιδέα της πολιτικής, ως οργανωσιακής αρχής. Αυτή η απογοήτευση όμως οδηγεί στην αναζήτηση απολιτικών λύσεων, κάτι που διευκολύνει την ανάπτυξη δημαγωγικών συμπεριφορών. Εκεί όπου οι ποικίλοι διασώστες παραμονεύουν για να υφαρπάσουν τη συγκατάθεσή μας.

l Ως αγορά διακηρύσσαμε συνεχώς την ανάγκη της συνοχής. Και υπήρξαν επιτεύγματα. Χωρίς όμως αυτά να μπορέσουν να παράξουν μια μόνιμη, μη αντιστρέψιμη εναρμόνιση. Τόσο ως κατάσταση όσο και ως εικόνα. Και η δεύτερη είναι εξίσου σημαντική με την πρώτη. Γιατί τρέφει, οριστικοποιεί την αίσθηση ότι η προσδοκία εκπληρώνεται. Αποτέλεσμα αυτής της αμέλειας ήταν να προκύψουν εθνο-ταξικές ανισότητες. Και το δέντρο να αναπτύσσεται με δύο ειδών κλαδιά. Αλλα γερά και στιβαρά και άλλα αδύναμα να παράγουν καρπούς ή να αξιοποιούν τα κεκτημένα σε δευτερογενή παραγωγή. Η οικονομία «διοικήθηκε» ως ένα κοινωνικά ανεξέλεγκτο υποσύστημα ασυνόδευτο μέχρι πρότινος από τις αναγκαίες δημοσιονομικές διασφαλίσεις και ηθικοπολιτικές εγγυήσεις.

l Μια αντίληψη πρωταρχίας ενός τύπου οικονομίας πάνω στην πολιτική εγκαταστάθηκε ως δόγμα ενώ θα έπρεπε το αντίθετο να είχε επιδιωχθεί. Το αποτέλεσμα; Η έρπουσα νομιμοποίηση, αρχικά άτυπη και τώρα θεσμοθετούμενη, της αναγνώρισης της ανάγκης (Notstand και εδώ;!) πολλαπλών ταχυτήτων είναι γεγονός. Οι πολλαπλές ταχύτητες όμως οδηγούν σε μόνιμες ιεραρχίες και μέσω αυτών –το πιο βαρύ –σε στοιχειωμένες πίστεις. Κάτι που προδιαγράφει άτυπους γεωπολιτικούς φυλετισμούς. Οι νότιοι και οι βόρειοι. Οπότε η αλληλεγγύη, ο στόχος της συνοχής, σχετικοποιείται από την «πορεία των πραγμάτων». Μια forza del destino από εδώ και στο εξής θα μας προκαθορίζει;

l Ετσι φθάσαμε, σήμερα, τις μέρες της γιορτής, ως συνεπόμενος προβληματισμός σε όλα τα παραπάνω κάποιοι να διερωτώνται για τη χρησιμότητα της ύπαρξης της Ενωσης. Μεγάλο λάθος. Η ΕΕ είναι η μοναδική μας δυνατότητα για ειρήνη και συμβίωση και για μια όσο πιο γίνεται αντιπαραθετική διεκδίκηση της ευτυχίας. Απλά απαιτεί, από όλους, καθημερινή κριτική στάση για ό,τι κάνουμε. Και απαιτεί και συνεχείς αναδιαρθρώσεις για πάρα πολλά. Χωρίς όμως να αγγίζουμε τα υποστασιακά της στοιχεία: την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, το κράτος δικαίου (το κοινωνικό ως προϋπόθεση αποδοχής του νομικού κανόνα και το τυπικό ως Διάκριση των Εξουσιών) και το υπερθετικό πρόταγμα της αξιοπρέπειας (της dignité). Αν αυτή η τελευταία δεν είναι αναγορευμένη σε διάχυτη αξία, η Ευρώπη δεν θα μπορεί να υπάρχει ως ένα διεθνώς νομιμοποιημένο υπόδειγμα.

Αυτά για να απαντήσουμε στον καλλιτέχνη του «Από πού ερχόμαστε, ποιοι είμαστε, πού πάμε».

Ο κ. Γιάννης Μεταξάς, επίτιμος καθηγητής πανεπιστημίων, είναι τακτικό μέλος της Academie Europeenne Interdisciplinaire des Sciences.