Στην κρίση του Μεσοπολέμου, η ελληνική διανόηση της εποχής πρόσφερε αντίδοτο τις αιώνιες ελληνικές αξίες. Η κρίση θεωρήθηκε απότοκος του ευρωπαϊκού πολιτισμού και των υλιστικών αξιών του, και σωτηρία η επιστροφή στη διαχρονική ουσία της Ελλάδας. Το αντίστροφο συμβαίνει στην τωρινή κρίση: οι σύγχρονοι συνεχιστές τους θεωρούν την Ελλάδα από ιστορικό ατύχημα έως «βδέλυγμα» (Δ. Δημητριάδης), προβάλλοντας ως αντίδοτο την «Ευρώπη». Αν εκείνοι οι διανοούμενοι πρόσφεραν τα υλικά για την κατασκευή της εθνικοφροσύνης, ετούτοι κατασκεύασαν την κατηγορία του αντι-ευρωπαίου, για όποιους έστω κατ’ ελάχιστον αμφισβητούν την πολιτική ορθοδοξία μετά το 2010. Κατ’ αυτούς, Ευρώπη σημαίνει Διαφωτισμός και νεωτερικότητα· Ελλάδα υστέρηση απέναντι στην Ευρώπη. Οπως συχνά γίνεται από τους απ’ έξω, κανονικοποιείται και εξιδανικεύεται το αντικείμενο της επιθυμίας, παραβλέπεται η κατασκευαστική του, οι ρωγμές και οι αντιφάσεις του. Εμείς λοιπόν ως «μια μη κανονική χώρα», αντιμέτωποι με τον ευρωπαϊκό κανόνα.
Πότε φτιάχτηκε αυτός ο κανόνας; Οταν οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν εξαντληθεί καταστρέφοντας με μανία η μία την άλλη, με αμερικάνικη παρακίνηση μπροστά στο αντίπαλο σοβιετικό δέος. Οχι ως κάτι περισσότερο από οικονομικός χώρος. Ποιες αντιλήψεις τότε περί Ευρώπης; Ο Αντενάουερ μιλούσε για την Ατλαντική Ευρώπη (περιλαμβάνοντας και τις ΗΠΑ), ο Ντε Γκωλ για την Ευρώπη ανάμεσα στον Ατλαντικό και τα Ουράλια (αποκλείοντας ΗΠΑ και Βρετανία, αλλά περιλαμβάνοντας μέρος της τότε ΕΣΣΔ), ενώ το «Σιδηρούν Παραπέτασμα» του Τσόρτσιλ χώριζε τη Δύση (ΗΠΑ και Δ. Ευρώπη), από την Ανατολή (Κεντροανατολική και Ανατολική Ευρώπη). Το περιεχόμενο και τα όρια της ευρωπαϊκότητας ήταν πρωτευόντως ζήτημα πολιτικής, δευτερευόντως πολιτισμού.
Η πρώτη θεσμική συζήτηση για την ευρωπαϊκή ταυτότητα έγινε στη σύνοδο κορυφής των εννέα της ΕΟΚ στην Κοπεγχάγη το 1973, στη σκιά της τότε οικονομικής κρίσης που ανέτρεψε τη μεταπολεμική οικονομική τάξη. Απότοκος των αναζητήσεων ήταν η Ευρώπη των περιφερειών (regions) και οι πολιτικές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (European integration: ξεχασμένος όρος σήμερα). Ωστόσο ήταν μετά την πτώση του Τείχους και την επανενοποίηση της Δυτικής με την Κεντροανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη το 1989 που ο όρος, τα σύμβολα και οι πολιτικές δημιουργίας ευρωπαϊκής ταυτότητας και κοινής ευρωπαϊκής μνήμης και Ιστορίας άρχισαν να χρηματοδοτούνται και να προβάλλονται. Πώς όμως να δημιουργηθεί ευρωπαϊκή ταυτότητα χωρίς να δημιουργηθεί ευρωπαϊκός δήμος;
Το «1989» λειτούργησε αντιφατικά. Ενώ ενίσχυσε την ευρωπαϊκή ταυτότητα αναθεωρώντας την ατλαντική Ευρώπη του ψυχροπολέμου, στη συνέχεια αποξένωσε ολόκληρες περιοχές, και κυρίως τη Βαλκανική Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια των γιουγκοσλαβικών πολέμων ακόμη και σοβαροί ιστορικοί υποστήριζαν ότι τα όρια της Ευρώπης φτάνουν ως εκεί που φτάνουν οι μεσαιωνικές καθεδράλες. Αναδύθηκε και μια σκοτεινή διάσταση, η έννοια της Μεσευρώπης (Mitteleuropa) που είχε διατυπώσει ο Friedrich Naumann στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (και αναδιατυπώθηκε ως Lebensraum, δηλ. ζωτικός χώρος από τους ναζί). Ο τρόπος που έγινε η ενοποίηση της Γερμανίας και η συνακόλουθη πελατειακή συγκρότηση της Μεσευρώπης υπό γερμανική πατρωνία, δεν θα αναδείκνυαν μόνο την προσωπικότητα και τον ρόλο του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε στη νέα αρχιτεκτονική της Ευρώπης, αλλά και τις οιονεί αποικιακές πολιτικές στο εσωτερικό της Ευρώπης.
Η κρίση του 2008 επέτεινε τα ρήγματα στην Ευρώπη και, συνακόλουθα, στην ευρωπαϊκή ταυτότητα. Κατ’ αρχάς το ρήγμα ανάμεσα στον ευρωπαϊκό Νότο και τον ευρωπαϊκό Βορρά. Τα PIGS (Portugal, Italy, Greece, Spain), δηλαδή τα «ευρωπαϊκά γουρούνια», σημάδεψαν βαθιά όχι μόνο τη δυσπιστία των Νοτιοευρωπαίων, αλλά και των Βορειοευρωπαίων, απέναντι στην Ευρώπη –ο καθένας για τους δικούς του λόγους. Μπορεί η Ευρώπη να συμπεριλαμβάνει τους τεμπέληδες του Νότου, αυτούς που κατά τον Γερούν Ντάισελμπλουμ «τρώνε τα λεφτά» των Βορείων «σε ποτά και γυναίκες»; Ο εσωτερικός οριενταλισμός έχει εγκατασταθεί για τα καλά στην καρδιά της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Από την άλλη, η καταφυγή σε ιστορικές αναλογίες με την κατοχική περίοδο δεν χαρακτηρίζει μόνο την Ελλάδα, αλλά και χώρες όπως οι ιβηρικές, που δεν τις πάτησε γερμανική μπότα.
Ο ευρωπαϊκός οριενταλισμός είναι η άλλη όψη της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Να μην ξεχνάμε το αποικιακό της παρελθόν. Οριενταλισμός σημαίνει την κατασκευή του υποκείμενου άλλου, αλλά ταυτόχρονα και του υπερκείμενου εαυτού. Αλλά ο οριενταλισμός ως ματιά και τρόπος σκέψης αφορούσε και το εσωτερικό της Ευρώπης και αντικείμενό του ήταν και η Ανατολική και η Νότια Ευρώπη. Χωρίς την απολογία απέναντι στο οριενταλιστικό βλέμμα ή τον εξοστρακισμό του, δεν μπορεί να γραφεί διανοητική Ιστορία της Ανατολικής και Νότιας Ευρώπης, ούτε της Ελλάδας. «Είμεθα έθνος αναπολόγητον» έγραφε ο Κ. Παπαρρηγόπουλος. Και αυτός ο εσωτερικός ευρωπαϊκός οριενταλισμός συνοδεύεται σε κάθε χώρα από έναν εσωτερικευμένο οριενταλισμό του τύπου «Η δυστυχία τού να είσαι Ελληνας» (Νίκος Δήμου) ή «Κράτα Γερούν Γερά – Διαφωτισμός εναντίον Φουστανέλλας» (Λ. Λιαρόπουλος). Ενα ουράνιο τόξο διανοουμένων διαφορετικών αποχρώσεων και σημασίας, από τον Παναγιώτη Κονδύλη έως τον Στέλιο Ράμφο, προσδιορίζει τη σχέση μας με την Ευρώπη ως σχέση έλλειψης και απουσίας. Η Ελλάδα είναι αυτό που δεν είναι, η ελλιπής νεωτερικότητα, μια μη ευρωπαϊκή χώρα της Ευρώπης.
Δεν υπάρχει μία Ευρώπη, καμιά χώρα δεν είναι κανονική, και η Ευρώπη διέρχεται σήμερα μια μεγάλη κρίση, όχι μόνο εξαιτίας της αμφισβήτησής της αλλά και εξαιτίας της διαχείρισής της. Είναι αλήθεια ότι η Ευρώπη βρίσκεται σε μια εποχή που αλλάζει ο κόσμος. Είναι εκτεθειμένη σε έναν διεθνή ανταγωνισμό, που κατεδαφίζει τα οικονομικά αλλά και πολιτικά κεκτημένα της, βιώνει την απειλή μιας μαζικής (και εν τέλει αναπότρεπτης) μετανάστευσης από τον Νότο στον Βορρά, έχει γερασμένο πληθυσμό, αφυδατωμένους δημοκρατικούς θεσμούς, βρίσκεται υπό την απειλή της Ακροδεξιάς που ματαίως προσπαθεί να την ανασχέσει με τη νεοφιλελεύθερη Δεξιά. Η συζήτηση για την Ευρώπη των δύο ταχυτήτων με τον τρόπο που τίθεται επικυρώνει τους διαχωρισμούς και τις εξαρτήσεις στο εσωτερικό της Ευρώπης.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
