Υποδειγματικός λαϊκισμός

«Γιατί όποιος παλεύει για το δίκιο έχει πάντα δίκιο.

Οποιος υπερασπίζεται την ανθρωπότητα έχει πάντα δίκιο».

Το τραγούδι του Κόμματος (1949)

Ο λαϊκισμός ταυτίζεται με τη δημαγωγία, από την εποχή της αρχαίας Ρώμης. Στη Ρωσία του 19ου αιώνα, με τους ναρόντνικους, απέκτησε μια μυστηριακή διάσταση, ανάγοντας τον «λαό» σε πηγή σοφίας, καλλιτεχνικής δημιουργίας και ειδυλλιακής διαβίωσης. Αλλά στη Ρωσία του 19ου αιώνα τα πάντα είχαν μυστηριακή διάσταση. Στη Γαλλία των αρχών του 20ού αιώνα ο όρος «populisme» προσέγγισε εκ νέου την αρχική σημασία, παραπέμποντας υποτιμητικά σε σοσιαλιστικά κόμματα, κυρίως, και μόλις τις τελευταίες δεκαετίες ταυτίστηκε με τη φτηνή κολακεία του πλήθους, από κάθε λογής πολιτικό σχηματισμό, για την απολαβή πολιτικού οφέλους.

Οπως δείχνει η ίδια η λέξη, ο λαϊκισμός συνδέεται με θαυμαστές ιδιότητες του λαού, μα για να έχουν νόημα αυτές οι ιδιότητες πρέπει να αντιπαρατεθούν σε εκείνες άλλων ομάδων, που δεν είναι «λαός» –στις λεγόμενες ελίτ. Ετσι, δεν αρκεί στον λαϊκιστή να εγκωμιάζει τη λαϊκή σοφία, την εργατικότητα, την ευπιστία ή την πηγαία καλοσύνη. Του χρειάζεται να ανακαλεί μνήμες αγώνων, ενάντια σε κατακτητές ή ενάντια σε πλουτοκρατικές μειονότητες, και να καλεί στην επανάληψη τέτοιων αγώνων, υπό τη δική του ηγεσία. Ξένοι εισβολείς ή ντόπιοι εκμεταλλευτές, κι ακόμη καλύτερα ντόπιοι εκμεταλλευτές στην υπηρεσία ξένων εισβολέων, αποτελούν τον ιδεώδη εχθρό, που εξασφαλίζει μια ιδεώδη συσπείρωση. Μπορεί ο «λαός» να μη βελτιώνει, έτσι, το βιοτικό του επίπεδο, απολαμβάνει όμως την περηφάνια της μοναδικότητάς του, τη θαλπωρή της συντροφικότητας σε μια γενικευμένη μιζέρια η οποία κατατροπώνει, ως τέτοια, τις ξενόδουλες ελίτ και την αγάπη ενός χαρισματικού ηγέτη.

Οι τελευταίες μέρες της πολιτικής μας ζωής είναι γεμάτες από υποδειγματικές εκδηλώσεις λαϊκισμού. Μολονότι η απόφαση διανομής του περίφημου πλεονάσματος σε ετερόκλητους αναξιοπαθούντες έχει θέσει σε κίνδυνο κάτι πολύ σημαντικότερο –την ολοκλήρωση της διαπραγμάτευσης -, βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ ισχυρίστηκε πως το να επιδιωχθεί συνεννόηση με τους δανειστές για αυτή τη διανομή θα ισοδυναμούσε με το να ζητιόταν άδεια από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, το 1941, προτού αρχίσει η αντίσταση! Βέβαια, όταν οποιοιδήποτε αλήτες μπορούν να καίνε κάθε βράδυ μερικά τρόλεϊ έξω από το Πολυτεχνείο, θεωρώντας ότι διεξάγουν ίδιο αγώνα με εκείνους που στο Πολυτεχνείο του 1973 έπαιζαν τα κεφάλια τους ενάντια στη χούντα, γιατί ο βουλευτής να μην ταυτίζει το έπος της αντίστασης στους ναζί με την απουσία κάθε προηγούμενης συνεννόησης με τους δανειστές;

Καμιά σύγκριση δεν είναι αθέμιτη, όταν οι λέξεις χάνουν τη σημασία τους. Οι δε κυβερνητικοί βουλευτές δείχνουν να αδιαφορούν για τη σημασιολογία όσο και για τη γραμματική. Μολονότι έχουν υφυπουργό Παιδείας τον κ. Ζουράρι. (Εκτός αν αυτή ακριβώς είναι η εξήγηση, αφού ο υφυπουργός επιδίδεται συχνά σε εκκεντρικές συνδέσεις σημαινόντων – σημαινόμενων.) Αλλά και στη γραμματική λ.χ. άκουσα τον νυν υπουργό Δικαιοσύνης κ. Κοντονή να απορρίπτει ως «αφελή» τη διάκριση «εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων». Αγνοώντας καταφανώς τις διαφορές μεταβατικών – αμετάβατων ρημάτων και θεωρώντας ότι «εκμεταλλευόμενος» είναι εκείνος που «εκμεταλλεύεται», όπως ο «εκμεταλλευτής». Ισως για αυτό, ο ίδιος υπουργός αγνόησε τις σαφείς διευκρινίσεις του Πρωθυπουργού και του υπουργού Οικονομικών για το διανεμόμενο πλεόνασμα ως «εφάπαξ επίδομα», ονομάζοντάς το δύο φορές, όπως επίσης τον άκουσα, «επαναφορά της 13ης σύνταξης».

Και για να συμπληρωθεί το πορτρέτο του «υποδειγματικού λαϊκισμού», ο κ. Πρωθυπουργός, ενώ περνά τον περισσότερο χρόνο του σε επισκέψεις στο Βερολίνο ή σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, έχοντας ήδη εγκαινιάσει το προσωπικό του γραφείο στη Θεσσαλονίκη, όπου υποσχέθηκε να παρίσταται κάθε μήνα, δήλωσε προχθές στους Κρητικούς ότι εφεξής θα επισκέπτεται πολύ πιο τακτικά τη μεγαλόνησο. Δεδομένου ότι μόνο ο Θεός νοείται ως «πανταχού παρών», ο ηγέτης που ανταγωνίζεται μια τέτοια ιδιότητα είναι αναμφίβολα χαρισματικός. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη και το πώς έλαμψε αίφνης από αγαλλίαση το πρόσωπο του κ. Πολάκη όταν, στην ίδια ομιλία στην Κρήτη, ο Πρωθυπουργός αναφέρθηκε σε «κρητικόπουλο που βρίσκεται επικεφαλής στον αγώνα για άμεση βελτίωση των κρατικών παροχών υγείας», τα χαρίσματα του ηγέτη θυμίζουν πλέον εκείνη τη θαυματουργική θεραπεία του δαιμονισμένου από τα Γάδαρα. Εκεί, η θεϊκή δύναμη έδιωξε τα δαιμόνια από τον άνθρωπο και τα έστειλε σε αγέλη χοίρων. Οπως και τότε, «τις άρα ούτος εστίν;» θα διερωτήθηκαν αμέσως, φαντάζομαι, όσοι έβλεπαν στην τηλεόραση αυτή τη φάση από την ομιλία του κ. Τσίπρα. Καίτοι έχω την αίσθηση πως μπορεί να πρόκειται για το αντίστροφο (από τον χοίρο σε όσους έσπευσαν να χτυπήσουν με ενθουσιασμό στην πλάτη το «κρητικόπουλο»), το θεϊκό θαύμα παραμένει θεϊκό θαύμα.

Σε συνθήκες θαύματος, επίσης, μπορεί να αποδοθεί το γεγονός ότι καταποντίζονται ιστορικά έντυπα σαν το «Βήμα» ή τα «Νέα» (με ό,τι το «ιστορικά» συνεπάγεται σε πολιτικές διασυνδέσεις, μα και σε έγκριτη εγγραμματοσύνη), ενώ δεν έχουν πρόβλημα μακροημέρευσης έντυπα όπως η εφημερίδα «Kontra», ή δυνατότητα να αρχίσει να εκδίδεται μια εφημερίδα όπως η «Documento». Με το να αλλοιώνει τη γλώσσα, να προσδιορίζει μιαρούς εχθρούς του λαού και να διαθέτει χαρισματικό ηγέτη, ο υποδειγματικός λαϊκισμός μπορεί πλέον να προχωρήσει και στο επόμενο στάδιο: να αποτελέσει τον προθάλαμο ενός ολοκληρωτισμού. Αυτό απέδειξαν αρκετοί λαϊκισμοί μέχρι τώρα, ακόμη και λιγότερο υποδειγματικοί.

Ο κ. Πέτρος Μαρτινίδης είναι καθηγητής στο ΑΠΘ και συγγραφέας.