Γιατί νικήθηκε η Κλίντον;

Ποια η σημασία της νίκης του Τραμπ; Νίκη των αντισυστημικών δυνάμεων εναντίον της παγκοσμιοποίησης, του πατριωτισμού και της οικογένειας εναντίον των μεταναστών και της χαλάρωσης των ηθών; Μήπως νίκη του λαϊκισμού εναντίον του ορθολογισμού ή της ξενοφοβίας και του ρατσισμού εναντίον του κοσμοπολιτισμού; Το ερώτημα-κλειδί είναι γιατί νικήθηκε η Χίλαρι Κλίντον. Η ανατομία της ήττας είναι διαφωτιστικότερη από την ανάλυση της νίκης. Η ήττα της δεν αφορά μόνο το δικό της πρόσωπο, αλλά μια ολόκληρη σειρά θέσεων που διαμορφώθηκαν στο fin de siè cle, στην κρίσιμη εικοσαετία 1990-2010. Προσπαθώντας να ξαναπιάσω το νήμα, ξανάνοιξα το βιβλίο του Christopher Lasch, Η εξέγερση των ελίτ (1995). Ο τίτλος είναι αντιστροφή του αντίστοιχου βιβλίου του ισπανού φιλελεύθερου φιλοσόφου José Ortega y Gasset, Η εξέγερση των μαζών (1929-30).

Κοινωνικές μεταβολές

Αν για τον Ορτέγκα η δημοκρατία κινδυνεύει από το θυμικό των μαζών και από τη συμμετοχή τους στην πολιτική –θέσεις που θυμίζουν τη δυσανεξία για τη λαϊκή ψήφο σημερινών σχολιαστών -, για τον Λας, ο κίνδυνος για τη δημοκρατία προέρχεται από τις νέες ελίτ. Περιγράφει πώς οι αξίες του πατριωτισμού, της κοινωνικής δικαιοσύνης και προόδου, δηλαδή τα παλιά δημοκρατικά ιδεώδη που είχαν δημιουργηθεί στην Αμερική του 20ού αιώνα (αλλά και σε άλλες δυτικές χώρες μεταπολεμικά), παρήκμασαν και αντικαταστάθηκαν από τα νέα ιδεώδη της δικτύωσης, της διεθνοποίησης, των μειονοτικών δικαιωμάτων, της διαφοράς κ.ά. που συγκρότησαν μια σύγχρονη κυρίαρχη ιδεολογία. Περιγράφει όμως ταυτόχρονα και με ποιες κοινωνικές μεταβολές εδραιώθηκε αυτή η αξιακή μεταβολή.

Με την ψηφιακή τεχνολογία και τη ρομποτική ένα τεχνολογικό χάσμα υψώθηκε μέσα στις κοινωνίες που τις διαχώρισε εισοδηματικά, ηλικιακά, μορφωτικά και φυλετικά, δημιουργώντας διαφορετικές σφαίρες ως προς το πώς αντιλαμβάνονται την κοινωνία, το μέλλον, τη θέση τους στον κόσμο. Οι νέες τεχνολογίες αντί να κλείσουν την κοινωνική ψαλίδα συμπορεύτηκαν και ενίσχυσαν οικονομικές και εργασιακές ανισότητες, αυξάνοντας δυσθεώρητα τον πλούτο στην κορυφή και διευρύνοντας τη βάση με φτώχεια, κοινωνική ανασφάλεια, έλλειψη προοπτικής κ.λπ. Η παγκοσμιοποίηση, τέλος, προκάλεσε στις δυτικές χώρες ένα κοινωνικό dumping. Για να ανταγωνιστούν τις χώρες της Ανατολής και του Νότου έριξαν μισθούς, έκαναν την απασχόληση λάστιχο, κατεδάφισαν κοινωνικές πολιτικές, κατακερμάτισαν την υπερηφάνεια του επαγγέλματος. Τέλος, η μετανάστευση από τις φτωχές χώρες επιδείνωσε όλα αυτά και μετέτρεψε πόλεις και γειτονιές σε αποθήκες εγχρώμων, δηλαδή σε δυστοπίες βίας, ναρκωτικών και πορνείας. Aυτά δεν αφορούσαν μόνο την Αμερική.

Η αγία τριάδα: Class, Race, Gender

Ποια ήταν η απάντηση της φιλελεύθερης Αμερικής σε όλα αυτά; Η διακυβέρνηση Ομπάμα δημιούργησε τεράστιο ενθουσιασμό, αλλά οι αναίτιες δολοφονίες μαύρων από την αστυνομία ήταν μια από τις πολλές ενδείξεις των περιορισμών και της κεντρικής κυβέρνησης, και της αμερικανικής προοδευτικής ιδεολογίας, και του ρόλου που η ίδια η Αμερική θα μπορούσε να παίξει στον κόσμο. Η υποψηφιότητα Κλίντον όχι μόνο είχε να υποσχεθεί ακόμη λιγότερα, αλλά συμβόλιζε την υιοθέτηση όλων αυτών των αξιών από ένα κατεστημένο που είχε επενδύσει στον πόλεμο, στη διαφθορά, στην αβυσσαλέα κοινωνική ανισότητα. Η ρητορική των νέων αξιών υιοθετήθηκε, εργαλειοποιήθηκε αλλά και ταυτίστηκε από μια μετα-δημοκρατική συνθήκη, όπου λαμβάνονταν κρίσιμες αποφάσεις για τη ζωή των μεγάλων μαζών, προφανώς χωρίς αυτούς, αλλά σε βάρος τους.

Χρειάζεται προσοχή ώστε, αφενός, να μην επιχαίρεις για την ήττα του κατεστημένου και των αξιών του, και, από την άλλη, να μην πανικοβάλλεσαι από τον ξεσηκωμό των μάτσο και των ρατσιστών. Ο Τραμπ έπαιξε με τρεις βασικές έννοιες: Class, Race, Gender, την αγία τριάδα της κριτικής θεωρίας και της αμερικανικής φιλελεύθερης ακαδημαϊκής Αριστεράς. Αλλά έπαιξε αντιστρέφοντάς τα.

Κοινωνική τάξη
Μίλησε εξ ονόματος της λευκής εργατικής τάξης και την κέρδισε. Δεν έχει σημασία αν ο ίδιος είναι βαθύπλουτος. Η έννοια της λευκής ταξικότητας στην Αμερική δεν έχει σοσιαλιστική ή αριστερή σφραγίδα όπως στην Ευρώπη. Οταν όλοι μιλούν επί τριάντα και πλέον χρόνια για τις πολιτισμικές διαφορές, ο Τραμπ επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στις κοινωνικές ανισότητες. Συνάντησε την ανασφάλεια και το αίσθημα ταπείνωσης των λευκών εργατών που βλέπουν τις δουλειές τους να εξαφανίζονται. Επαιξε το χαρτί του αντι-ελιτισμού.

Φυλή
Ο Τραμπ αναφέρθηκε όχι γενικά στους εργάτες αλλά στους λευκούς εργάτες με όρους ράτσας. Μπορεί η ξανθιά λευκόσαρκη Αμερική να έχει πλέον σκουρύνει, με κάπως λοξά ματάκια, αλλά η υβριδοποίηση γεννάει ένα πρόσθετο άγχος σε μεγάλα στρώματα που συνεχίζουν να ζουν στη βαθιά Αμερική με όρους των προηγούμενων δεκαετιών.

Το κοινωνικό φύλο
Ο Τραμπ δεν έπαιξε μόνο στην παραδοσιακή αντίληψη για τον ρόλο ανδρών και γυναικών, αλλά φουλ στην υπεράσπιση της οικογένειας και των αξιών της, στην αντίληψη της Αμερικής με όρους οικογένειας. Δεν είναι τυχαίο ότι στην πρώτη εικόνα που στέλνει σαν πρόεδρος έχει δεξιά τον αντιπρόεδρο και αριστερά τον γιο του.

Και τις τρεις αυτές έννοιες τις έδεσε με την πατριωτική ρητορεία, την ανακατάκτηση του αμερικανικού μεγαλείου.

Ο Τραμπ μπόρεσε να πει μια απλή, συνεκτική και εν τέλει πειστική ιστορία. Η Κλίντον τι είχε να αντιπαραθέσει; Ο Τραμ κινητοποίησε τη θυμωμένη ψήφο. Η Κλίντον τη μελαγχολική. Η πρώτη συμπαρασύρει και άλλους στην κάλπη. Η δεύτερη πάει μόνη της και με τους δισταγμούς της. Ποιος περιμέναμε να νικήσει;

Οι αμερικανικές εκλογές, το βρετανικό Brexit, οι επόμενες γαλλικές, πρέπει να υποκινήσουν μια βαθιά συζήτηση. Η διάζευξη της κοινωνικής κριτικής των ανισοτήτων από την πολιτισμική κριτική των διακρίσεων θα συνεχίσει να γεννάει τέρατα. Προτάσεις τύπου Χίλαρι Κλίντον θα γεννούν λύσεις τύπου Ντόναλντ Τραμπ.

Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.