Ο Φίλης, η Εκκλησία στην Κατοχή και η οργή του Αρχιεπισκόπου

Η περίπτωση του παπα-Δημήτρη (Κουτσούμπα), παππού του γενικού γραμματέα του ΚΚΕ Δ. Κουτσούμπα, την οποία μετέφερε ο ίδιος κατά την ομιλία του στην προ ημερησίας διατάξεως συζήτηση στη Βουλή, αποδοκιμάζοντας ως ανιστόρητες και απλουστευτικές τις δηλώσεις του υπουργού Παιδείας Ν. Φίλη σχετικά με τον ρόλο της Εκκλησίας στην Κατοχή, δεν ήταν η μόνη. Πολύ λιγότερο ο ανώτερος κλήρος, αλλά περισσότερο ο κατώτερος, ο λαϊκός κλήρος, έδωσαν το δικό τους «παρών» στον αγώνα κατά των κατακτητών.

Ο παπα-Δημήτρης ήταν ένας από αυτούς που συντάχθηκαν ενεργά με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Ηταν καθοδηγητής της εαμικής Εθνικής Αλληλεγγύης στην επαρχία Δομοκού. Συνελήφθη την ώρα της Θείας Λειτουργίας μαζί με τον γιο του Κώστα. Φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν τον Απρίλιο του 1944 στο Χρισσό Αμφισσας. Πολλοί ήταν οι κληρικοί που συνεργάστηκαν με αντιστασιακές οργανώσεις και βρέθηκαν στο βουνό με το όπλο στο χέρι, ενώ από την ιεραρχία της Εκκλησίας ένα τμήμα συνεργάστηκε με τους Γερμανούς ή δεν αντιτάχθηκε στους κατακτητές, ενώ ένα άλλο τίμησε επάξια τα ράσα του.

Ο κλήρος του ΕΑΜ

Από τους περίπου 7.000 ιερείς της χώρας την περίοδο εκείνη, περισσότεροι από τους μισούς εντάχθηκαν στην Παγκληρική Ενωση Ελλάδας που συγκρότησε το ΕΑΜ προκειμένου να συσπειρώσει τον κατώτερο κλήρο, ενώ συμμετείχαν και στα όργανα λαϊκής εξουσίας που εγκαθίδρυσε ο ΕΛΑΣ στην Ελεύθερη Ελλάδα. Κάθε στρατιωτική μονάδα του ΕΛΑΣ διέθετε τον ιερέα της, με χαρακτηριστικότερη μορφή τον καθηγούμενο Γερμανό Δημάκη, τον θρυλικό παπά του Αρη Βελουχιώτη, γνωστότερο ως «παπα-Ανυπόμονο», ενώ ακόμη και κατά τον εμφύλιο πόλεμο υπήρξαν ιερείς που έδρασαν μέσα από τις γραμμές του ΔΣΕ πληρώνοντας για αυτό βαρύ τίμημα –είτε εκτελέστηκαν είτε εξορίστηκαν και όσοι επέζησαν καθαιρέθηκαν. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του ιερέα της 670ής Μονάδας του ΔΣΕ που πάντρεψε στο βουνό τον τότε ηγέτη του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη με τη Ρούλα Κουκούλου (στις 17 Φεβρουαρίου 1948) στην κατεχόμενη από τους αντάρτες κοινότητα Αγίου Αχιλλείου Φλωρίνης και ο οποίος αργότερα σκοτώθηκε σε μάχη.

Από τον ανώτερο κλήρο ξεχώρισαν για τη συμμετοχή τους στο εαμικό κίνημα ο μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείμ Αποστολίδης, ο οποίος μάλιστα ήταν αντιπρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου της Προσωρινής Κυβέρνησης του βουνού (ΠΕΕΑ) και υπέγραφε ως «πνευματικός αρχηγός ΕΑΜ και ΕΛΑΣ», ο μητροπολίτης Χίου Ιωακείμ Στρουμπής, καθώς και ο μητροπολίτης Ηλείας Αντώνιος Πολίτης, από τους οποίους βεβαίως αφαιρέθηκαν κατόπιν οι μητροπόλεις. Αλλά και άλλοι ιεράρχες βοήθησαν στον αγώνα, όπως οι Μητροπολίτες Σάμου και Ικαρίας Ειρηναίος, Χαλκίδας Γρηγόριος, Αττικής Ιάκωβος, Βόλου Ιωακείμ, Δρυινουπόλεως και Κονίτσης Δημήτριος, ο δεσπότης Λάρισας και Ελασσόνας Καλλίνικος και ο επίσκοπος Μηθύμνης Διονύσιος, που βοήθησαν με πολλούς και διάφορους τρόπους στον αγώνα.

Σύμφωνα με τις «Μνήμες και μαρτυρίες από το ’40 και την Κατοχή» που εξέδωσε η Εκκλησία της Ελλάδος επί μακαριστού Χριστόδουλου –έκδοση που απέστειλε στον Πρόεδρο της Βουλής Ν. Βούτση ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος -, 168 κληρικοί είτε έπεσαν στη μάχη είτε εκτελέστηκαν από τους κατακτητές.

Οπως αναφέρει ο Μ. Κάιλας στο βιβλίο του «Ο λαϊκός κλήρος στην Αντίσταση», το πρώτο θύμα ήταν ο αρχιμανδρίτης Φώτιος Θεοδοσάκης από το Ηράκλειο Κρήτης που σκοτώθηκε στις 4 Ιουνίου 1941, ενώ ο αρχιμανδρίτης Κοζάνης Ιωακείμ Λιούλιας βασανίστηκε φρικτά και εκτελέστηκε στις 6 Ιουνίου 1943. Οι εκτελέσεις συνεχίστηκαν μέχρι λίγο πριν από την Απελευθέρωση, με τελευταία θύματα τους κληρικούς Δημήτριο Τομαρά από τον Χορτιάτη, Χρήστο Παπαδόπουλο από την Καβάλα και Χρήστο Σιάνο από τη Φλώρινα, ενώ και μετά την Απελευθέρωση, κυρίως κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, πολλοί ήταν οι κληρικοί που δολοφονήθηκαν και εκτελέστηκαν από τους ταγματασφαλίτες και το μετεμφυλιακό τρομοκρατικό κράτος.

Οι παπάδες του Αρη

Από τους πρώτους κληρικούς που βγήκαν στο βουνό ανταποκρινόμενοι στο προσκλητήριο του Αρη Βελουχιώτη ήταν οι Κώστας Τζεβελέκης (Παπακουμπούρας)από την Κολοκυθιά,Νίκος Αυγερόπουλοςαπό την Ανατολή, Λάιος Δροσογιάννηςαπό τη Δάφνη, Παπαριστείδηςαπό τη Στρώμη, Δημήτρης Χολέβας (Παπαφλέσσας)από την Τσιούκα και ο αρχιμανδρίτηςΓερμανός Δημάκης (Ανυπόμονος), ενώ ακολούθησαν στη συνέχεια εκατοντάδες άλλοι σε όλη την κατεχόμενη Ελλάδα.