Το θέατρο ξαναβρίσκει το κοινό

«Τώρα μπορεί να τη ζητήσουν και για… κατοίκηση;». Στιγμιαίο ξάφνιασμα και αμέσως μετά αυθόρμητο γέλιο. «Πράγματι! Εχει γίνει ολόκληρη πόλη μετά τις αναστηλώσεις». Ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης, ψυχή της αρχαίας Μεσσήνης εδώ και 27 χρόνια, βρίσκεται εφέτος στην ευχάριστη θέση να ανοίγει για το κοινό ένα σπουδαίο μνημείο της: το αρχαίο θέατρο που, αναστηλωμένο πλέον, στον βαθμό που αυτό είναι εφικτό ασφαλώς, «εγκαινιάζεται» στη σύγχρονη εποχή με μια μουσική εκδήλωση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών. Αιώνες μετά την εγκατάλειψή του και τη λεηλασία του λίθινου υλικού του, που οδήγησε στην παρακμή και εν συνεχεία στην κατάχωσή του από τόνους χώματος, το θέατρο θεωρείται πλέον ετοιμοπόλεμο για να αντιμετωπίσει τις νέες προκλήσεις, πάντα βεβαίως υπό όρους που το ίδιο το μνημείο θέτει. Το Σάββατο 3 Αυγούστου έτσι, σε μια συνεργασία του Ελληνικού Φεστιβάλ και του σωματείου «Διάζωμα», άριες και ντουέτα από την ιταλική όπερα θα αντηχήσουν σε όλο το κοίλο του. Περί τις 2.000 είναι οι θέσεις που μετρήθηκαν από το Ελληνικό Φεστιβάλ –μαξιλαράκι προς μαξιλαράκι –, ενώ το κοινό θα εισέλθει από τις δύο παρόδους, όπως στην αρχαιότητα, αλλά και από το διάζωμα. Ειδικά μέτρα έχουν ήδη ληφθεί εξάλλου για τα «δύσκολα» σημεία, όπως π.χ. το διάστημα μεταξύ της ορχήστρας και της πρώτης σειράς των εδωλίων όπου τοποθετήθηκαν προσωρινά μικρά, ξύλινα πατάρια για να προστατέψουν τους θεατές από τον αρχαίο αποστραγγιστικό αγωγό που κρύβεται από κάτω. «Είμαστε στην τελευταία φάση. Τοποθετούμε τα εδώλια της δέκατης σειράς και ως την εκδήλωση θα έχουμε φθάσει τις δώδεκα. Αλλά θα συνεχίσουμε και μετά τα εγκαίνια ως το ύψος του διαζώματος» λέει ο κ. Θέμελης.

Το πρώτο μνημείο που συναντά κανείς στην αρχαία Μεσσήνη καθώς κατεβαίνει από το μουσείο προς τον αρχαιολογικό χώρο είναι το θέατρο, που εντοπίστηκε και αποκαλύφθηκε από τον ίδιο τον Πέτρο Θέμελη, ο οποίος το 1988 διέκρινε να εξέχει από το έδαφος μια άκρη του δυτικού κοίλου. Εκτοτε και παράλληλα με το υπόλοιπο έργο της ανασκαφής, της συντήρησης και της αναστήλωσης των μνημείων της αρχαίας πόλης άρχισε και ο καθαρισμός του θεάτρου. Γιατί η επίχωσή του έφθανε τα πέντε μέτρα, υπήρχαν πολλές ιδιοκτησίες, ενώ ακόμη και δρόμος περνούσε από πάνω του. Στο επιθέατρο μάλιστα είχαν χτιστεί στη βυζαντινή περίοδο και σπίτια. Με χρηματοδότηση από το Β’ και το Γ’ ΚΠΣ και τα τελευταία τρία χρόνια από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, τα κτήματα αγοράστηκαν, ο δρόμος απομακρύνθηκε, το χώμα επίσης και άρχισε ο αγώνας.

Η διαρπαγή

Το μεγαλύτερο μέρος από το υλικό του κοίλου βρέθηκε μέσα στην ορχήστρα! Από τα τέλη του 3ου – αρχές του 4ου αι. μ.Χ. με την εγκατάλειψη του θεάτρου άρχισε και η αποδόμησή του από τους ανθρώπους της εποχής που χρησιμοποιούσαν τους έτοιμους, λαξευμένους λίθους από τον σκληρό ασβεστόλιθο της περιοχής για τα δικά τους κτίσματα, οικίες ή ναούς. Πρώτα άρχισαν από το άνω κοίλον, από όπου έσπρωχναν τους λίθους που κατρακυλούσαν προς την ορχήστρα. Κάτι που επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι το υλικό αυτού του τμήματος έχει εξαφανισθεί τελείως, όπως εξηγεί ο κ. Θέμελης.

«Προτιμούσαν τα κομμάτια που μεταφέρονταν ευκολότερα, δηλαδή τα σκαλοπάτια και τις πλάκες των διαδρόμων, αλλά και τα αγάλματα που κοσμούσαν το θέατρο. Φυσικά, αναλόγως των αναγκών, τα μετέτρεπαν και σε ασβέστη, όπως δείχνουν οι δύο ασβεστοκάμινοι που έχουν εντοπισθεί κοντά στο θέατρο» λέει. Κάποια στιγμή ωστόσο επήλθε προφανώς κορεσμός, οι αποξηλωμένοι λίθοι εγκαταλείφθηκαν –τύχη αγαθή φυσικά για εμάς τους νεότερους –ώσπου ο κ. Θέμελης αποκάλυψε τους εναπομείναντες, περί τα 2.000 εδώλια συγκεκριμένα, τα οποία ήταν συγκεντρωμένα στην ορχήστρα. Ούτε λόγος όμως για τα χάλκινα αγάλματα, που και αυτά ήταν τοποθετημένα στο θέατρο, καθώς ο χαλκός ήταν στους παλαιοχριστιανικούς αιώνες μια πρώτη ύλη κατ’ εξοχήν σε έλλειψη. «Πήραμε τα συσσωρευμένα καθίσματα, τα πήγαμε σε διπλανό χωράφι, τα στρώσαμε, τα βάλαμε στη σειρά και αρχίσαμε να τα μελετάμε. Ετσι έγινε η ταύτισή τους, εκπονήθηκαν οι μελέτες αποκατάστασης, εγκρίθηκαν και σήμερα ακόμη προχωρούμε βάσει αυτών» αφηγείται σήμερα ο αναστηλωτής της Μεσσήνης. Περί τις 4.500-5.000 θέσεις διέθετε το κάτω κοίλον με 20 σειρές εδωλίων ως το πρώτο διάζωμα και άλλες 6.000 θέσεις το άνω, με άλλες τόσες τουλάχιστον σειρές.

Οι θρόνοι

Πέντε θρόνοι για τους σημαντικούς πολίτες της αρχαίας Μεσσήνης βρίσκονταν στην πρώτη σειρά, από τους οποίους όμως σώζονται μόνο δύο. Στην πλάτη του ενός (στον άλλο δεν διασώζεται) έχει διατηρηθεί μάλιστα διακόσμηση με ανάγλυφα κεφαλάκια χήνας (!) ενώ μπροστά τους υπάρχει λίθινο υποπόδιο. Διάσπαρτα εξάλλου δίπλα τους βρίσκονται έξι βάθρα επάνω στα οποία υπήρχαν ισάριθμοι χάλκινοι ανδριάντες. Από τις επιγραφές συνάγεται ότι το σημαντικότερο και μεγαλύτερο ανήκε στον νεοπλατωνιστή φιλόσοφο Τίτο Φλάβιο Ισοκράτη, ενώ υπήρχε επίσης άγαλμα του Αδριανού και άγαλμα προς τιμήν του αγωνοθέτη των Διονυσίων.

Η ύπαρξη σκηνοθήκης στην Ελληνιστική Εποχή, ενός μεγάλου οικοδομήματος, δηλαδή, για την αποθήκευση κινητής σκηνής, προκειμένου να προστατεύεται τον χειμώνα, αποτελεί μία από τις πρωτοτυπίες αυτού του θεάτρου, που απαντάται επίσης μόνο στα θέατρα της Μεγαλόπολης και της Σπάρτης. Η σκηνή κυλούσε επάνω σε τρεις παράλληλες αύλακες (που έχουν διασωθεί) με κοίλη εγκοπή για την υποδοχή των τροχών της. «Πήγμα» από τη λέξη παρά-πηγμα ονομαζόταν στην αρχαιότητα, όπως εξηγεί ο κ. Θέμελης, προσθέτοντας ότι ακριβώς πίσω από τον βόρειο τοίχο της σκηνοθήκης υπάρχει μια πλακοστρωμένη άνοδος που οδηγεί στο μεσαίο διάζωμα του κοίλου.

Η ρωμαϊκή σκηνή που διασώζεται σήμερα ήταν ιδιαιτέρως πολυτελής. Η πρόσοψή της ήταν τουλάχιστον τριώροφη με θύρες, αψίδες και κόγχες που σχηματίζονταν από λευκούς αλλά και πολύχρωμους κίονες από μάρμαρο και γρανίτη! Στην κιονοστοιχία της κάτω σειράς υπήρχαν κορινθιακά κιονόκρανα ενώ στις ανώτερες κιονόκρανα ιωνικά και αιγυπτιάζοντα. Μία κεντρική ημικυκλική κόγχη και δύο πλαϊνές ορθογώνιες σχημάτιζαν εξάλλου το ισόγειο της σκηνής. Εκεί, τοποθετημένα ανά δύο μέσα σε κόγχες, ήταν έξι αγάλματα ευεργετών και άλλων τιμώμενων προσώπων, όλα κολοσσιαίου μεγέθους, δηλαδή τουλάχιστον δύο μέτρων ύψους: ο Τιβέριος Κλαύδιος Σαιθίδας, μέλος της επιφανέστερης οικογένειας της Μεσσήνης κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή και μέγας ευεργέτης, με χορηγία του οποίου έγιναν οι επισκευές και τροποποιήσεις στο θέατρο στα μέσα του 2ου μ. Χ. αιώνα, η μητέρα του (ακέφαλο άγαλμα), ο θωρακοφόρος αυτοκράτορας Τραϊανός, ο θωρακοφόρος επίσης Αδριανός, ο Λούκιος Βέρος (σώζεται μόνο το κεφάλι) και ο Μάρκος Αυρήλιος (από το άγαλμα σώζονται μόνο τα πόδια). Ολα βρέθηκαν πεσμένα μέσα στη σκηνή και μαζί τους ορισμένα που ήταν τοποθετημένα στις κόγχες των άνω ορόφων, όπως το άγαλμα της Ισιδος Πελαγίας.

Εκδηλώσεις

Μία από τις ιδιαιτερότητες του θεάτρου είναι οι υψηλές και οξυκόρυφες πυλίδες του με σκάλες που ανέβαιναν εσωτερικά ως το άνω διάζωμα –από εκεί ξεκινούσαν κλιμακοστάσια καθόδου που κατέληγαν στην ορχήστρα και όριζαν ταυτόχρονα τις κερκίδες –ενισχύοντας μια εικόνα φρουριακής αρχιτεκτονικής για το οικοδόμημα, η οποία, σύμφωνα με τον κ. Θέμελη, προοιωνιζόταν τα κολοσσιαία θέατρα και αμφιθέατρα της Ρωμαϊκής Εποχής. Ενα ακόμη χαρακτηριστικό εξάλλου αποτελεί η συνύπαρξη όλων των εποχών στο ίδιο μνημείο: το κοίλο είναι ελληνιστικό. Η σκηνή σώζεται στη ρωμαϊκή φάση της, αν και παραμένουν οι ράγιες της κινητής ελληνιστικής σκηνής. Και το δυτικό ανάλημμα φέρει τεκτονικά σημάδια που υποδεικνύουν την αποξήλωσή του κάποια στιγμή, όταν διευρύνθηκε προκειμένου να αποκτήσει άλλη μία κερκίδα –οπότε έγιναν έντεκα –και την επανασύνθεσή του.

«Δεν έχουμε μαρτυρίες για παραστάσεις αρχαίου δράματος» λέει ο κ. Θέμελης. Πολιτικές εκδηλώσεις γίνονταν μόνο σε αυτό το θέατρο και φυσικά πανηγυρικές εορτές της πόλης. Από την Ιστορία εξάλλου μαρτυρώνται δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις: όταν επισκέφθηκε τη Μεσσήνη ο Φίλιππος Β’ της Μακεδονίας το 214 π.Χ. οι συζητήσεις του με τον Αρατο τον Σικυώνιο έγιναν δημοσίως στο θέατρο της πόλης παρουσία κοινού. Μερικά χρόνια αργότερα, εξάλλου, το 138 π.Χ., όταν ο στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμην ο Μεγαλοπολίτης αιχμαλωτίστηκε από τους Μεσσηνίους, οι κάτοικοι της πόλης απαίτησαν να μεταφερθεί στο θέατρο για να τον δουν.

Στη Ρωμαϊκή Εποχή όμως οι συνήθειες είχαν πλέον αλλάξει και με κάποιες μετατροπές το θέατρο χρησιμοποιήθηκε και για μονομαχίες αλλά και ναυμαχίες! Στις πλάκες γύρω από την ορχήστρα ο κ. Θέμελης εντόπισε μάλιστα οπές για να δένονται τα δίχτυα με τα οποία την κάλυπταν ώστε να μην υπάρξει κάποιο ατύχημα στο κοινό. Οσο για τις ναυμαχίες, που ήταν αναπαράσταση σκηνών μάχης στη θάλασσα με ηθοποιούς, η σκηνή κατακλυζόταν από νερό σε ύψος μερικών εκατοστών. Θηριομαχίες όμως δεν γίνονταν. «Μόνο στο Στάδιο» λέει ο κ. Θέμελης καθώς καμαρώνει το επίτευγμά του με την επιτυχημένη επιλογή της κάλυψης όλου του άνω διαζώματος από καταπράσινο αφρικανικό γρασίδι (κικούγιου γκρας) που οριοθετεί το περίγραμμα αναδεικνύοντας το μέγεθος και το σχήμα του.

πότε & πού:
Αρχαίο Θέατρο Μεσσήνης, 3 Αυγούστου. Συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών με άριες και ντουέτα από όπερες του Βέρντι και του Πουτσίνι υπό τη διεύθυνση του Βασίλη Χριστόπουλου. Τραγουδούν η ρουμάνα υψίφωνος Τσέλια Κοστέα και ο βαρύτονος Δημήτρης Πλατανιάς. Εισιτήρια από το Ελληνικό Φεστιβάλ.