Το γερμανικό υπερεγώ και η ταύτιση θεραπείας και τιμωρίας

Κάθε χώρα πρέπει να αναπτύσσει τα ανταγωνιστικά της πλεονεκτήματα έναντι των άλλων χωρών. Και η Κύπρος αυτό ακριβώς έπραξε. Είχε μετατραπεί σε μια χώρα-τραπεζίτη, έναν αφορολόγητο παράδεισο. Αυτό όμως ήταν ένα σκάνδαλο, μια ανωμαλία που προκαλούσε τα αισθήματα δικαίου των ευρωπαίων πολιτών. Η διάσωσή της απαιτούσε την ομαλοποίησή της. Θεραπεία και τιμωρία ταυτίζονται, και αυτό δεν είναι κάτι πρωτότυπο στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η ιστορία της αποικιοκρατίας βρίθει επεισοδίων κατάληψης χωρών γιατί ήταν βάρβαρες και απολίτιστες, γιατί παρέκλιναν από τον κανόνα του πολιτισμού.

Η κρίση στην Κύπρο έχει ασφαλώς πολλές πλευρές. Θα μπορούσε να τη δει κανείς σαν μια συνωμοσία για τον μελλοντικό (και υποτιθέμενο) πλούτο της χώρας, σαν την αντίσταση ενός μικρού έθνους στους ισχυρούς ή ακόμη σαν μια άφρονα παρέκκλιση από τον κανόνα, πιθανόν σαν ένα ακόμα σύμπτωμα λαϊκισμού. Κάθε πλευρά έχει τους θιασώτες της. Ας μην επικεντρώσουμε την προσοχή μας στο τι κάνουν οι Κύπριοι, αλλά στο πλαίσιο που τίθεται αυτή τη στιγμή το πρόβλημα. Τρία χρόνια μετά την ελληνική κρίση, θα έπρεπε να έχουν πειστεί και οι πλέον δύσπιστοι ότι υπάρχει μια κοινή συνθήκη που οδηγεί διαφορετικά συμπτώματα σε παροξυσμό, το ένα μετά το άλλο.

Αν η Ελλάδα οδηγήθηκε στην κρίση γιατί ήταν η «τελευταία σοβιετικού τύπου χώρα», η Κύπρος, εκτός από το γεγονός ότι πληρώνει τα ελληνικά σπασμένα, οδηγείται σε κρίση γιατί ήταν το σύμπτωμα της ανεξέλεγκτης κίνησης κεφαλαίων μετά το τέλος της σοβιετικής αυτοκρατορίας, ένα καθεστώς φορολογικής ασυλίας. Αν η Ελλάδα μπήκε στην κρίση εξαιτίας της δυσπροσαρμοστικότητάς της, η Κύπρος μπήκε εξαιτίας της υπερπροσαρμογής της. Υπάρχει λοιπόν ένας ευρωπαϊκός κανόνας για το πώς θα έπρεπε να είναι οι ευρωπαϊκές οικονομίες και κοινωνίες, ένα θεωρητικό υπερεγώ που τιμωρεί κάθε απόκλιση; Φαίνεται πως υπάρχει. Είναι το γερμανικό;

Η Γερμανία δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομική δύναμη, είναι και η μόνη πλεονασματική. Μια μεγάλη οικονομία και γύρω-γύρω μικρότερες είναι ήδη πρόβλημα για την προοπτική της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Μια μεγάλη οικονομία πλεονασματική και γύρω-γύρω μικρότερες ελλειμματικές είναι ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα. Μια μεγάλη οικονομία με αρνητικό επιτόκιο και γύρω-γύρω μικρές, με τιμωρητικά επιτόκια και αδυναμία δανεισμού, δεν είναι πρόβλημα, είναι μια νέα πραγματικότητα, μακριά από το μοντέλο μιας ενωμένης Ευρώπης, πλησιέστερα στην ιδέα μιας έμμεσης αυτοκρατορίας. Και αν διαπιστώσουμε ότι η Γερμανία δεν είναι η μόνη πλεονασματική ευρωπαϊκή δύναμη, αλλά η μόνη δυτική μεγάλη πλεονασματική δύναμη, γιατί και οι ΗΠΑ είναι ελλειμματική οικονομία, τότε αλλάζοντας τις διαστάσεις του πλαισίου αλλάζει και η εικόνα. Οι μικρές ευρωπαϊκές χώρες κυριολεκτικά συνθλίβονται ανάμεσα στη Γερμανία, αφενός, και στις χώρες των αναδυομένων αγορών, αφετέρου. Για να αντιληφθούμε τη νέα γεωγραφία της Ευρώπης, πρέπει να καταλάβουμε τη νέα γεωγραφία του κόσμου.

Η Νότια Ευρώπη βρίσκεται στριμωγμένη ανάμεσα στη μετατροπή της σε μια γερμανική θάλασσα και στον ανταγωνισμό με τις αναδυόμενες αγορές, σε μια νοτιο-ασιατικοποίηση του κοινωνικού της μοντέλου. Η Νότια Ευρώπη, ή καλύτερα η ευρωπαϊκή περιφέρεια της Γερμανίας, βρίσκεται μεταξύ σφύρας και άκμονος –για να το πω απλά, δεν μπορεί να ανταγωνιστεί ούτε τη Γερμανία ούτε την Κίνα. Δεν μπορείς να καταλάβεις τις διαδοχικές ευρωπαϊκές κρίσεις, με τον όποιο τρόπο παρουσιάζονται, αν δεν τις δεις μέσα στην ευρύτερη αυτή προοπτική που μεταβάλλει την οικονομική, κοινωνική και πολιτική γεωγραφία του κόσμου. Οι διαδοχικές κρίσεις της μιας χώρας μετά την άλλη αλλάζουν την ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική και ενισχύουν το αυτοκρατορικό μοντέλο, είναι αποτέλεσμα και ταυτόχρονα εργαλεία αυτής της αλλαγής της δομής της Ευρώπης. Δεν έχουν όλοι οι Ευρωπαίοι πλέον ίσα νομικά δικαιώματα. Ρευστότητα συνταγματικών δομών, ρευστότητα δικαιωμάτων, κυρίαρχος είναι όποιος θέτει τους κανόνες του παιχνιδιού. Ξεχασμένες πια λέξεις η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και οι προσδοκίες οικονομικής και κοινωνικής σύγκλισης των ευρωπαϊκών κοινωνιών.

Ποιο είναι το έδαφος αυτής της νέας αρχιτεκτονικής της Ευρώπης, στο πλαίσιο μιας μεταβαλλόμενης γεωγραφίας του κόσμου; Θα ήταν παραπλανητικό να δούμε λαούς-θύτες και λαούς-θύματα, όπως στην κλασική εποχή της αποικιοκρατίας. Σήμερα η έννοια «λαός», ή «μεσαία στρώματα», ή γενικώς «εργαζόμενοι», θέλει μια νέα επεξεργασία. Οχι μόνο εξαιτίας των διαφορών ανάμεσα σε ντόπιους και μετανάστες, άνδρες και γυναίκες, νέους και μεσηλίκους με διαφορετικά εργασιακά καθεστώτα. Με διακυμάνσεις βέβαια, από τη μία χώρα στην άλλη και από το ένα οικονομικό επίπεδο στο άλλο, αυτά τα κοινωνικά υποκείμενα είναι μεν μισθωτοί αλλά ταυτόχρονα εξαρτώνται και από τις καταθέσεις και τα μερίσματά τους, τα ατομικά ή των ασφαλιστικών τους ταμείων. Συμμετέχουν δηλαδή και στη σφαίρα της παραγωγής και στη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Ακόμη και αν είναι ορθολογικά όντα, υπάγονται σε διαφορετικές επιδιώξεις και αντικρουόμενες λογικές. Λ.χ. στις γενικευμένες συνθήκες αποσταθεροποίησης και καθοδικής πορείας της οικονομίας για να σώσεις τις καταθέσεις σου, τις δικές σου ή των Ταμείων σου, θα πρέπει να συναινέσεις στον περιορισμό του μισθού σου και των κοινωνικών υπηρεσιών. Και αν θέλεις να διασώσεις το εισόδημά σου και τις κοινωνικές υπηρεσίες που απολάμβανες, σου λένε πως βάζεις σε κίνδυνο τη δημοσιονομική σταθερότητα, άρα τις καταθέσεις κτλ. Πρόκειται για ένα δίλημμα που το αντίστοιχό του στο κυβερνητικό επίπεδο είναι επιβάλλω λιτότητα για να εξασφαλίσω δημοσιονομική εξυγίανση, αλλά η λιτότητα περιορίζει την παραγωγή, η οποία εμποδίζει να υπάρξουν οι όροι για τη δημοσιονομική εξυγίανση. Και στη μία και στην άλλη περίπτωση το δίλημμα αυτοαναπαράγεται, έως τον εκβιασμό «εντός του ευρώ ή εκτός, σωτηρία με θυσίες ή καταστροφή;».

Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δεν θέλουν αυτή την πολιτική, αλλά την αποδέχονται. Οι πολίτες διαμαρτύρονται ως έναν βαθμό, αλλά όχι έως τον βαθμό εκείνο που θα θέσουν σε κίνδυνο τους όρους του διλήμματος. Η γερμανική ηγεμονία στην ΕΕ συγκροτείται πάνω σε αυτά τα διλήμματα, σε αυτούς τους δισταγμούς των ευρωπαίων πολιτών και των ευρωπαϊκών πολιτικών δυνάμεων. Οι σταθερότερες αυτοκρατορίες είναι οι πιο απρόθυμες. Εκείνες που δημιουργούν όρους αμφίθυμης υποταγής, απλώς καθιστώντας αδιανόητη κάθε δυνατότητα διαφυγής. Ετσι σιγά-σιγά μεταβάλλεται η ευρωπαϊκή κοινωνία μέσα από την κρίση. Η κρίση γίνεται εργαλείο κοινωνικής και γεωπολιτικής μεταβολής.