Πέρα από τη «Μαύρη Αθηνά»
Δώδεκα και εννέα χρόνια μετά την κυκλοφορία του πρώτου και του δεύτερου τόμου αντίστοιχα του βιβλίου του Μάρτιν Μπερνάλ Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization (Μαύρη Αθηνά: οι αφροασιατικές ρίζες του κλασικού πολιτισμού) πού βρίσκεται σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες το θέμα της καταγωγής του ελληνικού πολιτισμού από τον αφρικανικό (διάβαζε αιγυπτιακό); Με τι επιχειρήματα διεξάγεται η συζήτηση; Πόσο επιστημονικός είναι ο διάλογος ή πόσο υπονομεύεται από εθνοτικές και πολιτικές θέσεις και ιδεοληψίες; Ερωτήματα που θέσαμε στην αμερικανίδα ιστορικό Μαίρη Λέφκοβιτς την πιο συστηματική πολέμιο των αφροκεντρικών θεωριών μέσα από σειρά βιβλίων και ανακοινώσεων κατά την πρόσφατη σύντομη παραμονή της στην Ελλάδα.
Η κυρία Μαίρη Λέφκοβιτς η οποία από τους αφροκεντριστές έχει κατηγορηθεί ως «παραδοσιακή» ή ως «φιλέλλην ζηλώτρια» είναι κατηγορηματική. Στην επιστημονική κοινότητα των Ηνωμένων Πολιτειών το θέμα της «Μαύρης Αθηνάς» έχει κλείσει· ο σπόρος του έχει όμως φυτρώσει στην αμερικανική κοινή γνώμη είτε στα εκατομμύρια των Αφροαμερικανών που έχουν ανάγκη από μια «ιστορική κατασκευή» καταγωγής είτε στους λευκούς που από φόβο να κατηγορηθούν ρατσιστές ή ακόμη και από τύψεις αποδέχονται σιωπηρά ή διδάσκουν στα λύκεια και στα πανεπιστήμια τις θεωρίες αυτές. Και εδώ έγκειται ο κίνδυνος: «Τι θα γίνει σε λίγα χρόνια όταν οι σπουδαστές που έχουν διδαχθεί διάφορες εκδοχές για το παρελθόν διαπιστώσουν ότι η εικόνα που έχουν για τα γεγονότα είναι εντελώς ασύμβατη με όσα έχουν μάθει άλλοι συνάδελφοί τους για τις δικές τους εθνοτικές ιστορίες, ότι η Ευρώπη όπως και η Αφρική δεν αποτελούν συμπαγείς ενότητες;» ερωτά η κυρία Λέφκοβιτς, επαναλαμβάνοντας όσα έχει ήδη διατυπώσει στο βιβλίο της Not out of Africa (στα ελληνικά Η Μαύρη Αθηνά, μύθοι και πραγματικότητα, εκδόσεις Κάκτος) του οποίου η επιχειρηματολογία εξακολουθεί να παραμένει ισχυρή.
Δεν είναι τυχαίο ότι ενώ τα επιχειρήματα των αφροκεντριστών είναι τα ίδια από την εποχή της δεκαετίας του ’20 όπου πρώτος ο Μάρκους Γκάρβεϊ διατύπωσε την άποψη ότι οι Ελληνες έκλεψαν τη φιλοσοφία τους από την Αίγυπτο και κυρίως από τη δεκαετία του ’50 όπου ο καθηγητής στο Αρκανσο Τζορτζ Τζέιμς συστηματοποίησε τη θεωρία της «κλεμμένης κληρονομιάς» τώρα εμφανίζονται στην Αμερική μια σειρά από εκλαϊκευμένες «δημοσιογραφικές» εργασίες που απευθύνονται στο μεγάλο κοινό. «Το βιβλίο του Τζέιμς Stolen Legacy (Η κλεμμένη κληρονομιά) κυκλοφορεί από πέντε διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους», λέει η κυρία Μαίρη Λέφκοβιτς, «ενώ τελευταία κυκλοφόρησαν το Black Spark, White Fire του δημοσιογράφου Richard Poe και το Afrotopia: the Roots of African American Popylar History του Moses». Αυτό το κλίμα ευνοεί την εμφάνιση άρθρων όπως του Μ. Klinghoffer στο ακροδεξιών τάσεων περιοδικό «National Review» με τίτλο «Ελληνική τραγωδία», μια κοινότοπη και τετριμμένη επανάληψη των γνωστών από την εποχή Φαλμεράιερ θεωριών περί της καταγωγής και της φυλετικής καθαρότητας των Ελλήνων. Η κυρία Λέφκοβιτς έχει ήδη ετοιμάσει απάντηση στο άρθρο αυτό που δημοσιεύεται στο τεύχος Ιουλίου του περιοδικού.
Μολονότι το θέμα της «Μαύρης Αθηνάς» επιστημονικά θεωρείται ότι έχει κλείσει χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ανταλλαγές ιδεών και πολιτισμού στην αρχαιότητα η κυρία Μαίρη Λέφκοβιτς διάλεξε ως θέμα της αντιφώνησής της κατά τη διάρκεια της αναγόρευσής της ως διδάκτορος του Πανεπιστημίου Πατρών την περασμένη εβδομάδα το «Αρχαία Ελλάδα και Αρχαία Αίγυπτος: ο μύθος μιας κλεμμένης κληρονομιάς». Ο λόγος; Τον παρουσίασε ευθύς εξαρχής στην πρώτη παράγραφο της ομιλίας της: σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν πολλοί μαθητές στα σχολεία της μέσης εκπαίδευσης αλλά και πολλοί φοιτητές στα πανεπιστήμια που πιστεύουν ότι η διδασκαλία των κλασικών φιλολόγων και των ιστορικών της αρχαίας ιστορίας είναι ρατσιστικά ψέματα, κατασκευές που έχουν σκοπό να αποκρύψουν την αφρικανική συμβολή στον παγκόσμιο πολιτισμό. Ο διάλογος έχει λοιπόν μεταφερθεί από το καθαρά επιστημονικό επίπεδο στο επίπεδο της δημοσιογραφίας, του ακτιβισμού και της προπαγάνδας, όπου εκεί τα επιχειρήματα δεν ευδοκιμούν. Η κυρία Λέφκοβιτς θυμάται το επεισόδιο του Φεβρουαρίου του 1993 όταν το κολέγιό της, το Γουέλσλι της Μασαχουσέτης, κάλεσε τον δόκτορα Γιόζεφ Μπεν Γιοχάναν από τους συνεχιστές της θεωρίας της «κλεμμένης κληρονομιάς» να δώσει μια διάλεξη για την Αίγυπτο. Ενα από τα σημεία της διάλεξής του ήταν το πασίγνωστο πλέον θέμα ότι ο Αριστοτέλης «κατάκλεψε» τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, παρουσιάζοντας έργα αιγυπτίων φιλοσόφων ως δικά του. Αργότερα, κατά τη διάρκεια των ερωτήσεων, η κυρία Λέφκοβιτς ρώτησε αν η βιβλιοθήκη ιδρύθηκε μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου. Η ερώτησή της έγινε δεκτή από ορισμένους σπουδαστές ως ρατσιστική εκδήλωση. Αυτή η έλλειψη επιχειρημάτων κυριαρχεί σήμερα στο μεγάλο θέμα της «Μαύρης Αθηνάς» που πλέον εγγράφεται στα κεφάλαια του σύγχρονου πολιτικού παιχνιδιού και όχι της αρχαίας συγκριτικής ιστορίας.
Η συνάντησή μας με την κυρία Μαίρη Λέφκοβιτς έγινε στο σπίτι της κυρίας Αμαλίας Μεγαπάνου, από τις ελληνίδες φίλες, συνομιλήτριές της και μεταφράστριά της. Παρών στη συνάντηση ήταν και ο σύντροφος της κυρίας Λέφκοβιτς, ο σερ Χιου Λόυδ Τζόουνς, καθηγητής Ελληνικών στην Οξφόρδη, από τους ανθρώπους που στηρίζουν συστηματικά την κυρία Λέφκοβιτς σε αυτό τον μεγάλο επιστημονικό διάλογο που φαίνεται ότι τον επωμίζεται μόνη της στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ρώτησα αν το θέμα του αφροκεντρισμού σχετίζεται με την υποχώρηση των κλασικών σπουδών (ελληνικών και λατινικών) στα αμερικανικά πανεπιστήμια και κολέγια, θέμα που παρουσιάζεται με δραματικό τρόπο στο βιβλίο των Victor Davis Hanson και John Heath Who Killed Homer (Ποιος σκότωσε τον Ομηρο) που μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κάκτος. Η κυρία Λέφκοβιτς και ο σερ Χιου Λόυδ Τζόουνς απάντησαν ότι η υποχώρηση των κλασικών σπουδών είναι κυρίως θέμα κονδυλίων, περιορισμού της χρηματοδότησης της διδασκαλίας των γλωσσών, που βρίσκονται έξω από τα περισσότερα ακαδημαϊκά cursus. Οπως όμως διδάσκεται η ελληνική γλώσσα και η ιστορία της το ενδιαφέρον που εκδηλώνεται είναι σημαντικό. «Αυτό οφείλεται και στον ενθουσιασμό που μεταδίδουν ορισμένοι δάσκαλοι, όπως η κυρία Λέφκοβιτς στους σπουδαστές κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας» λέει η κυρία Αμαλία Μεγαπάνου, οικτίροντας τον γραφειοκρατικό τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η ελληνική γλώσσα σε πολλά ελληνικά σχολεία στην Ελλάδα.
Και για να επανέλθουμε στο θέμα της «Μαύρης Αθηνάς», η αποστροφή της κυρίας Μαίρης Λέφκοβιτς είναι καταλυτική: ο Μάρτιν Μπερνάλ και οι υποστηρικτές του μπορούν να πιστέψουν σοβαρά ότι βοηθούν τα θύματα του ρατσισμού βαυκαλίζοντάς τα με μύθους; Ο διάλογος φαίνεται ότι έχει κλείσει αλλά όλα δείχνουν ότι συνεχίζεται με μεγαλύτερο πάθος.
