Πώς να ζήσεις πάνω από 100 χρόνια

Στις μέρες του υπήρχαν δύο ειδών ψωμιά. Το «καθάριο» και η μπομπότα. Το δεύτερο, το ψωμί από καλαμποκάλευρο, το ζύμωνε η μητέρα του χωρίς προζύμι και όταν ήταν φρέσκο και ζεστό τρωγόταν ευχάριστα. Αν περνούσε όμως μία ημέρα «και να τουφέκιζες, δεν το πέρναγες». Ο Νικόλας Βλαχογιώργος γεννήθηκε το 1922 σε ένα χωριό της Λαμίας, την Αμαλώτα, «τρία χιλιόμετρα δυτικά της Υπάτης», όπως σπεύδει ο ίδιος να εξηγήσει. Γεννήθηκε στον «ελεύθερο αέρα» και ως τα 84 ασκούσε το επάγγελμα του γεωργού. «Μετά παραδόθηκα» παραδέχεται με παράπονο. Εκανε πεζοπορία, διένυε μεγάλες αποστάσεις και ήταν πρώτος σε χειρωνακτικές εργασίες, ενώ μέχρι πρόσφατα ζούσε μέσα στη φύση και έτρωγε από αυτά που καλλιεργούσε –«εμείς τα βγάναμε και τα φασόλια, και το γάλα, και όλα». Σήμερα, στα 92 του χρόνια, μένει με την κόρη του στην Αθήνα. Εκεί έχει μεταφέρει και τη βιβλιοθήκη του. «Είναι η αρρώστια μου αυτή. Αλλος πίνει κρασιά, άλλος παίζει χαρτιά, εγώ έχω μανία με τα βιβλία» λέει με ένα πλατύ χαμόγελο προτού παραπονεθεί ότι πλέον χρειάζεται γυαλιά για να διαβάσει, αφού στο ένα μάτι έχει καταρράκτη και στο άλλο έχει κάνει εγχείρηση. «Καμιά φορά, όμως, βλέπω και χωρίς αυτά» προσθέτει, ανακτώντας την αισιοδοξία του μέσα σε ένα λεπτό.

«Να τρως ελαφριά γεύματα», «να κόψεις το τσιγάρο» και «να πίνεις με μέτρο» είναι κάποιες πρώτες συμβουλές που φαίνεται να εξασφαλίζουν ορισμένα παραπάνω χρόνια στον άνθρωπο. Το γάλα ή ακόμη και η πορτοκαλάδα μπορεί να είναι ακόμη μερικά καθημερινά μυστικά. Η αισιοδοξία και η έλλειψη άγχους φαίνεται να έχουν επίσης θετικό αντίκτυπο –ο Νικόλας Βλαχογιώργος επιμένει ότι του έκανε καλό που δεν είχε ποτέ αφεντικό. Αλλά πολλές φορές δεν αρκούν τα παραπάνω για να τυπωθεί το «εισιτήριο» που εγγυάται τριψήφιο κωδικό παραμονής σε αυτόν τον κόσμο.

Ο επίσημος τίτλος του γηραιότερου ανθρώπου που έζησε ποτέ στον κόσμο ανήκει στη Γαλλίδα Ζαν Καλμάν. Εκλεισε 122 χρόνια και 164 ημέρες και πέθανε το 1997. Κατά καιρούς, η κλειστή ομάδα που απείλησε να τη φτάσει και κατάφερε να πατήσει τα 100+ διαφωνεί για το μυστικό που χαρίζει το πολύτιμο προνόμιο της μακροζωίας. Αναπόφευκτα, όμως, όταν μιλάει κανείς με σοφούς ανθρώπους που κουβαλούν αθάνατες εμπειρίες και διηγούνται σε πρώτο πρόσωπο τις ιστορίες του τελευταίου αιώνα, δεν μπορεί παρά να παραδειγματίζεται. Και ακόμη κι αν η επιστήμη παλεύει να αποκωδικοποιήσει το «συλλεκτικό» DNA και το δείγμα του ρεπορτάζ δεν είναι σε καμία περίπτωση ενδεικτικό, ένα βιαστικό –ίσως και επιπόλαιο –συμπέρασμα μπορεί να βγει. Ολοι τους μιλούν με ασυνήθιστη ευγένεια, χαμογελούν πάντα και προσπερνούν τα εμπόδια και τις στενοχώριες με αισιοδοξία και καλή διάθεση.

Ο Κώστας Σπανός είναι 101 ετών. Γεννήθηκε στις 26 Ιουνίου του 1913 και μεγάλωσε στην Ικαρία. Μαζί με ορισμένους συνομήλικους γείτονές του –στο διπλανό σπίτι μένει μια Ικαριώτισσα που έχει γεννηθεί το 1915 –αποτελεί τον λόγο για τον οποίο κάθε τόσο το CNN και άλλα διεθνή δίκτυα επισκέπτονται τον Εύδηλο. «Οχι, δεν με ενοχλείτε» λέει ενώ αφήνει το φαγητό στην άκρη για να μπει, χωρίς να περιμένει κάποια ερώτηση, κατευθείαν στο νόημα: «Οποιος θέλει να φτάσει σε αυτές τις ηλικίες θα πρέπει να κρατάει το μέτρο. Παντού». Και ποιος δεν θέλει; Η μακροζωία είναι αδιαμφισβήτητα ένα όνειρο και ο άνθρωπος επιδιώκει να παρατείνει τη ζωή του με κάθε τρόπο. Ως ένα σημείο, μάλιστα, το έχει καταφέρει. Το προσδόκιμο ζωής έχει κάνει άλματα σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα και τα θανατηφόρα νοσήματα έχουν περιοριστεί. Αυτό που έχει παρατηρηθεί, όμως, και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι σε κάποιες περιοχές του κόσμου οι άνθρωποι ζουν περισσότερο. Και στην Ελλάδα υπάρχει μια τέτοια ξεχωριστή περιοχή.

Επιστημονικά δεδομένα έχουν δείξει ότι η Ικαρία, η Σαρδηνία, η Λόμα Λίντα του Μεξικού, η Νικόγια στην Κόστα Ρίκα και η Οκινάουα της Ιαπωνίας είναι οι περιοχές του πλανήτη με τα υψηλότερα ποσοστά υπερηλίκων –ονομάστηκαν μπλε ζώνες από τους πρώτους που τις εντόπισαν. Οπως έχουν δείξει τα δημογραφικά στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη μόνο το 0,1% του πληθυσμού ζει περισσότερα από 90 χρόνια, στηνΙκαρίατο αντίστοιχο ποσοστό είναι δεκαπλάσιο. Το σημαντικότερο, μάλιστα, είναι ότι οι γηραιοί κάτοικοι του νησιού διατηρούν παράλληλα και καλή ποιότητα στη ζωή τους. «Τα πρώτα συμπεράσματα προέκυψαν από δημογραφικά στοιχεία που συνέλεξαν αμερικανικά ΜΜΕ» λέει ο επικεφαλής της μελέτης «Ικαρία», καθηγητής Καρδιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντής της Α’ Πανεπιστημιακής Καρδιολογικής Κλινικής στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο,Χριστόδουλος Στεφανάδης. «Ξεκινήσαμε τη μελέτη «Ικαρία» για να παρατηρήσουμε το φαινόμενο και επιστημονικά. Το ότι υπάρχει στον ελλαδικό χώρο ένα τέτοιο μοντέλο, μια περιοχή δηλαδή που έχει τους μακροβιότερους ανθρώπους στον πλανήτη, είναι ένας επιδημιολογικός θησαυρός», προσθέτει.

Αρχικά, για τις ανάγκες της μελέτης εξετάστηκαν παράγοντες όπως ο τρόπος ζωής, η ψυχολογία, η διατροφή, η άσκηση, οι ιδιαίτερες συνθήκες ζωής και η ερωτική διάθεση, ενώ πλέον, στο πλαίσιο της μελέτης, η ομάδα καταπιάνεται περισσότερο με τη γενετική προσέγγιση. Διερευνά δηλαδή αν το γενετικό υλικό που έχουν οι Ικαριώτες είναι διαφορετικό από αυτό των υπόλοιπων Ελλήνων –είναι ενδεικτικό ότι και ο παππούς του Κώστα Σπανού πέθανε 100 ετών το 1959 και ως την τελευταία ημέρα δούλευε. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι τα συγκεκριμένα ποσοστά μακροζωίας παρατηρούνται μόνο στην Ικαρία και όχι στα γειτονικά νησιά. «Η Ικαρία είναι διαχρονικά ένα νησί απομονωμένο, δεν έχει προσμίξεις από άλλους πληθυσμούς του ελλαδικού χώρου και μία γενετική εξήγηση είναι ότι τα ισχυρά γονίδια αναπαράχθηκαν και τα ασθενικά γονίδια εξαφανίστηκαν. Ενα ισχυρό κομμάτι του «μυστικού» κρύβεται εκεί» εξηγεί ο Χριστόδουλος Στεφανάδης.

Εκτός από τους βιολογικούς παράγοντες, όμως, αυτό που σημειώνουν οι ερευνητές είναι ότι στο συγκεκριμένο μέρος του κόσμου παρατηρείται ένα είδος συντροφικής ζωής που δεν συναντάται αλλού και, μάλιστα, δεν εκδηλώνεται μόνο στο πλαίσιο της οικογένειας αλλά και στο ευρύτερο περιβάλλον. «Τα τοπικά πανηγύρια είναι μοναδικά. Κάθονται όλοι οι Ικαριώτες μαζί και τρώνε σε λαδόκολλες με τα χέρια από το ίδιο φαγητό. Είναι μια εικόνα που αποδεικνύει τη στενή επαφή των ανθρώπων» προσθέτει ο καθηγητής. Από την άλλη πλευρά, η έλλειψη άγχους φαίνεται να παίζει επίσης σημαντικό ρόλο. «Οι κάτοικοι του νησιού θα χορτάσουν τον ύπνο, θα ανοίξουν όποια ώρα της ημέρας θελήσουν το μαγαζί, τον φούρνο ή το καφενείο και θα μείνουν σε ένα ελεύθερο ωράριο». Τέλος, η τακτική άσκηση –το νησί δεν είχε δρόμους και όλοι πήγαιναν παντού με τα πόδια -, αλλά και η λιτή μεσογειακή διατροφή με ψάρια, χόρτα, δημητριακά, όσπρια και κρασί φαίνεται να τους δίνουν ένα πλεονέκτημα απέναντι στους Αθηναίους. Ο Χριστόδουλος Στεφανάδης, όμως, εντυπωσιάστηκε και με κάτι ακόμη. Παρατήρησε ότι οι μακρόβιοι άνδρες έχουν υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης από τους υπόλοιπους πληθυσμούς. «Στην Ικαρία οι περισσότεροι έχουν σεξουαλική δραστηριότητα μέχρι μεγάλη ηλικία και αρκετοί κατά τη διάρκεια της έρευνας δήλωσαν σεξουαλικά ενεργοί» καταλήγει ο ίδιος.

Από την πλευρά του, ο Κώστας Σπανός έζησε ως μοναχοπαίδι σε ευκατάστατη οικογένεια. Εβγαλε την Εμπορική Σχολή Χίου και μιλά αγγλικά και γαλλικά. Ως σήμερα η ζωή του ήταν γεμάτη και πάντα απέφευγε με μαεστρία τους αναστεναγμούς –«η στενοχώρια αφαιρεί χρόνια» συνηθίζει να λέει ακόμη και τώρα. Τραυματίστηκε στον πόλεμο, αλλά μέχρι και τα 100 του χρόνια μετακινούνταν με ευκολία –μετά έσπασε το πόδι του. Παντρεύτηκε στην Ικαρία και έκανε δύο γιους, μία κόρη και έξι εγγόνια. Δεν έπινε και δεν κάπνιζε. Ως πατέρας ήταν ήρεμος και δεν φώναζε σχεδόν ποτέ. Η κόρη του τον θυμάται να διαβάζει –εφημερίδα και βιβλία καθημερινά –και να μιλάει. Ενα βράδυ, μάλιστα, τον είχε πιάσει να διαβάζει Νίτσε και Φαράκο στις 5 το πρωί. Το παραπάνω περιστατικό δεν είναι τυχαίο και φαίνεται να δίνει μια εξήγηση στην καλή πνευματική κατάσταση που διατηρεί ο ίδιος σήμερα. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη της Κλινικής Mayo, μάλιστα, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «JAMA Neurology», η διατήρηση ενός υγιούς νου στην τρίτη ηλικία απαιτεί τη συνεχή (επι)μόρφωση και μια εργασία με νοητικές προκλήσεις όσο γίνεται πιο νωρίς στη ζωή του. Μεγαλώνοντας, μάλιστα, θα πρέπει να μη σταματά να τροφοδοτεί με ερεθίσματα το μυαλό του, να διαβάζει και να διατηρεί κοινωνικές επαφές.

Η Κατίνα Λεπίδου είναι 96 ετών, κατάγεται από ένα άλλο νησί, την Κρήτη, και κάνει ακριβώς αυτό που πρέπει. Διατηρεί δηλαδή άριστες κοινωνικές επαφές και περνά καλά. Πλέον μένει στα Χανιά και ξέρει ότι το περιβάλλον τη βοηθάει. «Μαζευόμαστε οι γερόντοι και ξεφεύγουμε από τη σκοτούρα» περιγράφει με περίσσια ζωντάνια. Συχνά κατεβαίνουν όλοι μαζί στο λιμάνι και κάθονται ως τα μεσάνυχτα, ενώ κάθε Σάββατο δίνουν ραντεβού στον κήπο κάποιου σπιτιού και τις Κυριακές πηγαίνουν βόλτες. «Είχα μια γειτόνισσα που είχε αυτοκίνητο και βγαίναμε μαζί συνέχεια. Μέχρι εφέτος ήμουν 50 ετών» λέει. Γεννήθηκε στην Κάντανο, παντρεύτηκε έναν αξιωματικό της χωροφυλακής και έμαθε από πρώτο χέρι ότι η ζωή έχει και τα καλά, αλλά και τα δύσκολα. Οταν ήταν 18 ετών, οι Γερμανοί έκαψαν το σπίτι όπου έμενε και αναγκάστηκε να φύγει στα βουνά. «Ημασταν σε ένα αλώνι και κοιμόμασταν όλες οι οικογένειες μαζί για επτά μήνες. Μα τότε ήταν τα νιάτα και πού να σκεφτούμε τις δυσκολίες εμείς» λέει χαρακτηριστικά.

Η ίδια, χωρίς να μπορεί να δικαιολογήσει με σιγουριά το πώς έχει φτάσει μια ανάσα από τα 100 χρόνια, αναρωτιέται συχνά γιατί από τα οκτώ αδέλφια υπάρχει μόνο εκείνη. Αν, όμως, πρέπει να αποδώσει την καλή κατάστασή της σε κάτι, αυτό πιστεύει ότι είναι η αισιοδοξία –κάτι στο οποίο συμφωνούν και οι υπόλοιποι της παρέας. «Ερχόταν η στενοχώρια και την περνούσα αμέσως. «Εγινε. Τώρα, έγινε» έλεγα. «Τι να κάνουμε;»», εξηγεί, προτού τονίσει ότι ακόμη και σήμερα τα άσχημα νέα δεν τα παίρνει ποτέ βαριά. «Αν θέλεις να ζήσεις, να μη σκας. Τα αχ και τα βαχ τής κάθε μέρας να τα πετάς. Τούτη τη στενοχώρια πέρασέ την. Και την επόμενη. Και την άλλη». Αυτά λέει, άλλωστε, κάθε μέρα και στα δύο παιδιά της. Και στα τέσσερα εγγόνια της. Και στα πέντε δισέγγονά της.

Δεν αγαπά τα κρέατα. «Το κατσίκι είναι καλό, όχι το αρνί». Τα ψάρια δεν τα ήθελε, αλλά έπαιρνε μερικά στο σπίτι για τη γυναίκα του.

Δεν κάνει διακρίσεις. Πάντα έτρωγε κρέας και μπριζολάκια: «Μωρ’ έχω φάει εγώ στάκες».

Λίγο φαγητό. Ελάχιστο κρέας.

Ενα ποτήρι κρασί την ημέρα.

Ελάχιστο κρασί και τσικουδιά.

Δεν πίνει.

Εκοψε το τσιγάρο το 1990. Σήμερα λέει ότι δεν τον νοιάζει, αλλά ονειρεύεται τη νύχτα ότι καπνίζει.

Δεν κάπνισε ποτέ.

Δεν καπνίζει.

Κοιμάται στις 22.00. Συνήθιζε να ξυπνάει προτού βγει ο ήλιος, στις 5. Το μεσημέρι κοιμόταν για λίγη ώρα –ιδίως τον Αύγουστο.

Ξενυχτάει καμιά φορά με την παρέα.

Μερικές φορές τον έβρισκε το ξημέρωμα να διαβάζει τα βιβλία του.

Διάβασμα, κοντσίνα (παιχνίδι τράπουλας).

Βόλτες στο νησί (Κρήτη).

Διάβασμα.

«Αμα δεν φτιάξεις σπίτι και δεν παντρέψεις κορίτσια, δεν είσαι τίποτα, όπως έλεγαν στο χωριό μου».

«Αν θέλεις να ζήσεις, να μη σκας».

«Η στενοχώρια αφαιρεί χρόνια».

Το «New York Magazine» συγκέντρωσε πρόσφατα σε ηλεκτρονικό δημοσίευμά του με τίτλο «The Ultimate Guide to Living for a Ridiculously Long Time» τις συμβουλές όσων κράτησαν –έστω και για λίγο –τον τίτλο του πιο ηλικιωμένου ανθρώπου στον πλανήτη, τα τελευταία δέκα χρόνια. Στη συνέχεια, ανάρτησαν τις (συχνά αντικρουόμενες) οδηγίες στο Διαδίκτυο για να χαρίσουν μακροζωία και χαμόγελο στους αναγνώστες τους –και να εξασφαλίσουν περισσότερα κλικ. Ενδεικτικά:

* Να τρώτε ελαφριά. Προτιμήστε δύο γεύματα την ημέρα αντί για τρία, πολλά λαχανικά και κρεμμύδι. Να καταναλώνετε καθημερινά μια κουταλιά γύρη μελισσών και ρέγκες. Μην τρώτε junk food.

* Μην καπνίζετε και μην πίνετε αλκοόλ. Να πίνετε γάλα κάθε πρωί και μία πορτοκαλάδα για τις βιταμίνες. Εντάξει, ίσως και ένα ποτήρι κόκκινο κρασί με το γεύμα σας. Μπα, η ζωή είναι «μικρή», απολαύστε στο έπακρο τα τσιγάρα και το ουίσκι.

* Να είστε αισιόδοξοι. Να ζείτε ήρεμα και να φέρεστε με σεβασμό στους ανθρώπους. Να προσέχετε τον εαυτό σας και να γνωρίζετε τα όριά σας. Αφήστε τα πράγματα να γίνουν με φυσικό τρόπο. Προσέξτε την υγεία σας. Δουλέψτε σκληρά και κρατήστε το μέτρο. Επενδύστε στη μόρφωσή σας. Απολαύστε έναν καλό βραδινό ύπνο. Προσπαθήστε να μην κάνετε εχθρούς. Να είστε τίμιοι.

* Να κοιτάτε τη δική σας δουλειά και να μην μπλέκεστε σε ξένα χωράφια. Σοβαρά τώρα, κοιτάξτε τη δουλειά σας.

**Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 13 Ιουλίου 2014