Μενέλαος Χαραλαμπίδης: «Εκτός από τους Βρετανούς, κυρίως μοναρχικοί και κεντρώοι ώθησαν τα πράγματα στα άκρα»

Είναι τραγικό, αλλά η πραγματική εικόνα της απελευθερωμένης Ελλάδας ήταν η εξής: «Στις 18 Οκτωβρίου 1944 η άφιξη της ελληνικής κυβέρνησης και των βρετανικών δυνάμεων μπορεί να πραγματοποιήθηκε σε κλίμα μαζικών πανηγυρισμών και εθνικής ανάτασης, όμως οι ένοπλες δυνάμεις και των δύο πλευρών βρίσκονταν με το δάχτυλο στη σκανδάλη. Ο Εθνικός Στρατός Αθηνών σε ξενοδοχεία και άλλα κτίρια του κέντρου της πρωτεύουσας, και ο ΕΛΑΣ στις συνοικίες που το κύκλωναν», όπως γράφει χαρακτηριστικά ο 44χρονοςΜενέλαος Χαραλαμπίδης.

Στο βιβλίο του«Δεκεμβριανά 1944 – Η μάχη της Αθήνας»που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» με αφορμή την εβδομηκοστή επέτειο των γεγονότων που οδήγησαν στο ξέσπασμα του Εμφυλίου Πολέμου, ο ίδιος χαρτογραφεί για πρώτη φορά λεπτομερώς τα πεδία αυτής της ένοπλης σύγκρουσης και διερευνά με τη σειρά του τις πολιτικές ευθύνες των πλευρών που ενεπλάκησαν σε αυτήν. «Το Βήμα της Κυριακής» τον συνάντησε κοντά στην πλατεία Ηρώων, στου Ψυρρή.

«Το τάγμα του ΕΛΑΣ που ήταν οχυρωμένο σε αυτή την περιοχή –επειδή τα στενοσόκακά της προσφέρονταν για άμυνα και οδοφράγματα –χτυπήθηκε σκληρά στις 27 και στις 28 Δεκέμβρη. Οι ελασίτες δεν μπόρεσαν να κρατήσουν άλλο και υποχώρησαν στο Μεταξουργείο, όπου ως και τις 4 του Γενάρη έγινε μία από τις πιο σφοδρές και πολύνεκρες μάχες των Δεκεμβριανών, ιδίως για τον ΕΛΑΣ» ανέφερε ο ίδιος, που χρησιμοποίησε «ανεκμετάλλευτες ως σήμερα αλλά κατατοπιστικές πηγές» προκειμένου «να έχουμε σε ένα ενιαίο σύγγραμμα όλο το πλαίσιο της Μάχης της Αθήνας».

Η ιστορική μελέτη του, την οποία άρχισε το 2010, στηρίχθηκε κυρίως σε στρατιωτικές και πολιτικές εκθέσεις των βρετανικών δυνάμεων που έδρασαν στην Αθήνα (άνοιξε πολλούς φακέλους στα «αχανή» Βρετανικά Αρχεία του Λονδίνου), στα διάσπαρτα αρχεία ελληνικών πολιτικών και στρατιωτικών υπηρεσιών (όπως το αρχείο της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού), στο τμήμα του αρχείου του ΚΚΕ που είναι διαθέσιμο στην έρευνα, στον Τύπο της εποχής και σε ορισμένες προφορικές μαρτυρίες που συνέλεξε όταν εργαζόταν για τη διδακτορική του διατριβή, ό,τι δηλαδή μετεξελίχθηκε και στο πρώτο του βιβλίο «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα» (Αλεξάνδρεια, 2012).

Βασική θέση του συγγραφέα είναι ότι «τα Δεκεμβριανά δεν υπήρξαν μια περιφερειακή σύγκρουση» και ότι κατά την «πυκνή χρονικά» διάρκειά τους (33 ημέρες) «συναντήθηκαν» με ιδιαίτερη οξύτητα ο προϋπάρχων (από τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή) εσωτερικός διχασμός (πολιτικός και ταξικός) στην Ελλάδα με τον αναδιατασσόμενο συσχετισμό των διεθνών δυνάμεων εν όψει της νέας μεταπολεμικής πραγματικότητας.

Είχαν υποτιμηθεί ως σήμερα οι διεθνείς παράμετροι των Δεκεμβριανών; «Είχαν υποτιμηθεί όχι από την έρευνα αλλά από τα επίσημα αφηγήματα για τα Δεκεμβριανά. Επικρατούν οι εθνοκεντρικές αντιλήψεις της Ιστορίας και συνήθως αφήνουμε εκτός το ευρύτερο πλαίσιο εντός του οποίου συμβαίνουν τα γεγονότα. Τα Δεκεμβριανά μπορεί να υπήρξαν η μοναδική περίπτωση όπου συμμαχικές δυνάμεις συγκρούστηκαν μεταξύ τους πριν ακόμη τελειώσει ο πόλεμος, παράλληλα όμως εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο αναταραχών σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες οι οποίες οφείλονταν στην προσπάθεια των Συμμάχων να ελέγξουν τις πολιτικές εξελίξεις στο εσωτερικό των απελευθερωμένων κρατών. Η τότε απόφαση του Τσόρτσιλ –παρά τις σφοδρότατες αντιδράσεις των Αμερικανών –να πάρει από το ιταλικό μέτωπομια δύναμη περίπου 60.000 ανδρών και να τη μεταφέρει στην Αθήνα μάς δείχνει πόσο κρίσιμα θεωρούνταν ευρύτερα τα όσα εξελίσσονταν στην Ελλάδα. Αυτό που προκύπτει από τα αρχεία των βρετανικών υπηρεσιών –και μια εξαιρετικά σημαντική επιστολή του Ατσεσον συγκεκριμένα, του βοηθού του αμερικανού υπουργού Εξωτερικών που βρισκόταν στην Αθήνα –είναι ο φόβος ενός ντόμινο σε ολόκληρη την Ευρώπη από το ενδεχόμενο μιας επιτυχημένης έκβασης της εξέγερσης στην Ελλάδα» σημείωσε ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης.

Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν συνέβη και ο βασικότερος λόγος ήταν η λεγόμενη «Συμφωνία των ποσοστών» μεταξύ Τσόρτσιλ και Στάλιν στη Μόσχα τον Οκτώβριο του 1944 για τις «σφαίρες επιρροής» στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ηταν δυνατόν να μην τηγνώριζε το ΚΚΕ; «Ηταν τόσο εκκωφαντική η σιωπή της Σοβιετικής Ενωσης που η ηγεσία του ΚΚΕ καταλάβαινε ότι δεν είχε την έγκρισή της για να επιχειρήσει μια ένοπλη ρήξη. Αυτός ήταν, κατά την άποψή μου, και ο σημαντικότερος παράγοντας που απέτρεψε τον Γ. Σιάντο να διατάξει τη γενική επίθεση προς κατάληψη του κέντρου της Αθήνας στην αρχή των συγκρούσεων, πριν δηλαδή οι Βρετανοί φέρουν ενισχύσεις. Ο Γ. Σιάντος καταλάβαινε ότι ακόμη και μια στρατιωτική νίκη επί των Βρετανών δεν θα έλυνε το πολιτικό πρόβλημα, την αναγκαστική διαπραγμάτευση μαζί τους δηλαδή. Αυτή η διάσταση, το να συνεκτιμήσουμε δηλαδή τον συσχετισμό των πολιτικών δυνάμεων στην Ελλάδα και το νευραλγικό μεταβατικό στάδιο στο οποίο βρίσκεται τότε η Ευρώπη, ξεδιαλύνει πολλά και ανατρέπει διάφορους παραλογισμούς, ότι ο Γ. Σιάντος ήταν λ.χ. πράκτορας των Βρετανών» συνέχισε ο ίδιος.

Το εαμικό εγχείρημα «κάλυψε το πολιτικό κενό που δημιούργησε η Κατοχή» και υπήρξε, κατά τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη, απολύτως επιτυχημένο. «Η αλλαγή μάλιστα που επέφερε το ΕΑΜ στο εσωτερικό του ΚΚΕ ήταν τεράστια. Ενας κλειστός κομματικός μηχανισμός, μαθημένος στην εξορία και στην παρανομία, έγινε ξαφνικά, μέσω του ΕΑΜ, πολυσυλλεκτικός και ανοίχτηκε στην κοινωνία. Επομένως αυτό που καθόριζε ήδη από το 1943 την πολιτική του ΚΚΕ, και είναι κρίσιμο να καταλάβουμε, ήταν η διατήρηση της συνοχής του ΕΑΜ με κάθε κόστος, γιατί αυτό ουσιαστικά θα του άνοιγε τον δρόμο προς την εξουσία με κοινοβουλευτικά και όχι επαναστατικά μέσα, χωρίς το στίγμα του «πραξικοπηματία» δηλαδή. Αυτό εξηγεί και τις υποχωρήσεις του ΚΚΕ τόσο στον Λίβανο όσο και στην Καζέρτα»υπογράμμισε ο ίδιος.

Οι Βρετανοί αναζήτησαν ένα πολιτικό πρόσωπο που θα μπορούσε να συσπειρώσει τον αστικό πολιτικό χώρο –προκειμένου να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά η επιρροή του ΕΑΜ –και το βρήκαν στο πρόσωπο του Γεωργίου Παπανδρέου, τον οποίο και διόρισαν ουσιαστικά πρωθυπουργό. Πριν φθάσουμε στα Δεκεμβριανά, συνέχισε ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης, «εξαιρετικά σημαντική είναι η περίοδος του Νοέμβρη με τις διαπραγματεύσεις, στο πλαίσιο της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, για τον αφοπλισμό μόνο των αντάρτικων δυνάμεων– ιδού το τέχνασμα για την εξαφάνισητου ΕΛΑΣ, του μοναδικού εγγυητή για την Αριστερά τότε– και τη δημιουργία στη συνέχεια τακτικού ελληνικού στρατού. Οι λογικές αντιπροτάσεις του ΕΑΜ για την επίτευξη της εθνικής ενότητας, όχι μόνο σε πολιτικό αλλά και σε στρατιωτικό επίπεδο, προσέκρουαν στους Βρετανούς που ήθελαν να έχουν τον πλήρη έλεγχο των εξελίξεων. Το θέμα όμως ήταν ότι άρχισε, από ένα σημείο και μετά, να προκύπτει μια σύγκλιση του Παπανδρέου με το ΕΑΜ σε κάποια βασικά πράγματα. Αυτό το έβλεπαν με πολύ κακό μάτι και οι μοναρχικοί που υπέσκαπταν συνεχώς τις προσπάθειές του Παπανδρέου και του καταλόγιζαν το γεγονός ότι δεν είχε επιστρέψει ο βασιλιάς με την Απελευθέρωση. Αλλά και οι υπόλοιπες αστικές δυνάμεις, λ.χ. ο Σοφούλης, δεν έβλεπαν με καλό μάτι τη διαφαινόμενη κυριαρχία του Παπανδρέου στον λεγόμενο προοδευτικό κεντρώο χώρο. Πριν ολοκληρωθούν πάντως οι διαπραγματεύσεις ο βρετανός στρατηγός Σκόμπι, παρακάμπτοντας ουσιαστικά την κυβέρνηση εθνικής ενότητας, επεμβαίνει και εκδίδει την 1η Δεκέμβρη τη διαταγή αφοπλισμού του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Την επομένη παραιτούνται οι εαμικοί υπουργοί. Επέρχεται έτσι μια απότομη κλιμάκωση και στις 3 του Δεκέμβρη έχουμε τη σφαγή του συλλαλητηρίου στο Σύνταγμα. Παρά το γεγονός όμως ότι, ακόμη και μετά τη σφαγή, διερευνάται από όλες τις πλευρές μια νέα πολιτική λύση που θα αποκλιμάκωνε τα πράγματα, έρχεταιο ίδιος ο Τσόρτσιλ και, αποφασίζοντας να μην κάνει δεκτή την παραίτηση του Παπανδρέου, οδηγεί τα πράγματα στα άκρα» εξήγησε ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης.

Ποιους βαρύνουν επομένως οι πολιτικές ευθύνες για τα Δεκεμβριανά; «Αν αφήσουμε στην άκρη τους Βρετανούς που εξυπηρετούσαν τα δικά τους συμφέροντα, το μεγαλύτερο μερίδιο της ευθύνης το φέρουν οι μοναρχικοί που υπονόμευαν συστηματικά τον Παπανδρέου και ακολούθως οι υπόλοιπες ηγετικές προσωπικότητες των φιλελεύθερων κεντρώων που ενδιαφέρονταν μόνο για το πολιτικό τους μέλλον. Στο ΕΑΜ, το οποίο εμφανίστηκε αρκετά διαλλακτικό μολονότι είχε πολιτικά το πάνω χέρι στην όλη υπόθεση, το μόνο που μπορούμε να χρεώσουμε, αν θελήσουμε οπωσδήποτε να αναζητήσουμε τις δικές του πολιτικές ευθύνες, είναι ότι δεν υποχώρησε κι άλλο, ότι δεν έκανε ό,τι θα μπορούσε να κάνει, εκείνη τη χρονική στιγμή, για να αποφύγει την ένοπλη σύγκρουση».

Την Κυριακή 14 Δεκεμβρίου πραγματοποιείται ιστορικός περίπατος με θέμα «Αναζητώντας τα ίχνη των Δεκεμβριανών». Μια ιστορική περιήγηση στο κέντρο της Αθήνας (Εξάρχεια – Ομόνοια – Μεταξουργείο) με «ξεναγό» τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη. (Ωρα συνάντησης: 11.30 π.μ. Αφετηρία: Πλατεία Κάνιγγος). Μετά τη λήξη του περιπάτου πραγματοποιείται προβολή σπάνιου φωτογραφικού υλικού από τα Δεκεμβριανά και συζήτηση στο Αμφιθέατρο του ραδιοσταθμού 9,84 στην Τεχνόπολη (Γκάζι).

Ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης χαρτογραφεί λεπτομερώς τα πεδία της σύγκρουσης και διερευνά τις πολιτικές ευθύνες όλων των πλευρών