Γεμάτη εκπλήξεις η ανασκαφή στην Αμφίπολη, κατά τον αναπληρωτή καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ κ. Παναγιώτη Β. Φάκλαρη. Μιλώντας στο «Βήμα» εξηγεί τις ταφικές συνήθειες των αρχαίων Μακεδόνων και λύνει απορίες για τα πρόσφατα ευρήματα.
Πώς θα χαρακτηρίζατε, με βάση και τα πρόσφατα ευρήματα, την αποκάλυψη του μνημείου στον τύμβο Καστά;
«Θα τη χαρακτήριζα γεμάτη εκπλήξεις. Μέχρι τώρα όμως οι εκπλήξεις κλιμακώνονταν προς τα πάνω· αυτή τη φορά είχαμε κάτι κατώτερο των προσδοκιών μας, με την έννοια ότι το μνημείο αυτό, που είναι σαφώς σχεδιασμένο ώστε να εντείνει τις εντυπώσεις προχωρώντας προς τον θάλαμο και το οποίο χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη μνημειακότητα, δεν περιμέναμε να έχει επίκεντρό του μια θήκη από πωρόλιθο και έναν ενταφιασμό, αντί για την αναμενόμενη καύση μέσα σε πολυτελές τεφροδόχο σκεύος. Η καύση είναι ο λαμπρότερος και τιμητικότερος τρόπος ταφής, και γι’ αυτό το νέο εύρημα ξενίζει».
Η αναφορά στο δελτίο Τύπου του υπουργείου Πολιτισμού ότι «εντός και εκτός του τάφου βρέθηκε ο σκελετός του νεκρού» παραπέμπει στην αποδοχή από την ανασκαφική ομάδα ότι τα οστά ανήκουν στον ίδιο, έναν νεκρό του κιβωτιόσχημου τάφου. Εσείς τι λέτε;
«Πράγματι, αυτό φαίνεται να εννοεί η ανακοίνωση, αλλά γενικά στις περιπτώσεις διασκορπισμένων οστών και εξαιρετικά διαταραγμένων τάφων πρέπει να ελέγχεται και κάθε ενδεχόμενο».
Ποια συμπεράσματα για ταφικά έθιμα προκύπτουν με βάση τα ανακοινωθέντα ευρήματα;
«Γνωρίζαμε τον τύπο του τάφου, που είναι μακεδονικός διθάλαμος με στεγασμένο το πέρας του δρόμου και κάλυψη από έναν ιδιαίτερα μεγάλο τύμβο. Θαυμάσαμε και το ψηφιδωτό, και μιλήσαμε για το εσχατολογικό νόημα του μύθου της αρπαγής της Περσεφόνης. Προστέθηκε τώρα το στοιχείο του ενταφιασμού στα ταφικά έθιμα και το λεγόμενο φέρετρο. Δεν έχουμε δει κάτι από τα κτερίσματα, αν, όπως συνήθως συμβαίνει, μας έκαναν τη χάρη οι τυμβωρύχοι να αφήσουν κάτι γι’ αυτούς χωρίς αξία, και δεν μπορούμε να πούμε περισσότερα».
Η καύση ή ο ενταφιασμός ήταν συνήθης πρακτική στη Μακεδονία και σε ποιους σημαντικούς τάφους τον έχουμε συναντήσει;
«Στη Μακεδονία της εποχής αυτής συναντούμε και τις δύο πρακτικές. Ωστόσο η καύση υπερείχε σε σημασία. Αυτός είναι ο τιμητικότερος και ο ακριβότερος τρόπος διαχείρισης των ανθρώπινων λειψάνων. Αυτό είναι σαφές και από τα αρχαία κείμενα και από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Σε μακεδονικούς τάφους απαντούν και οι δύο πρακτικές, οι οποίες σε κάποιες περιπτώσεις συνυπάρχουν και στον ίδιο τάφο. Αν κρίνουμε από τους ασύλητους τάφους, τα ποσοστά είναι μοιρασμένα, αλλά οι ασύλητοι τάφοι είναι ελάχιστοι και δεν αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα. Ανθρωπολογικό υλικό βέβαια έχουμε και σε συλημένους τάφους. Τα οστά δεν ενδιαφέρουν τους τυμβωρύχους. Αν συνεξετάσουμε τους μακεδονικούς τάφους με τους πολυτελείς κιβωτιόσχημους, με τους οποίους έχουν κοινά ταφικά έθιμα και από τους οποίους έχουμε αρκετούς ασύλητους, προκύπτει σαφώς ότι η καύση υπερτερεί στα πλούσια ταφικά σύνολα, ενώ η πρακτική του ενταφιασμού συνδυάζεται με λιτά σύνολα, όπως αυτό του ασύλητου τάφου της Καρίτσας κοντά στο Δίον. Ενταφιασμό σε πρώτης γραμμής μακεδονικό τάφο δεν έχουμε ξανασυναντήσει και η εύρεσή του προβληματίζει».
Η οικονομική και κοινωνική θέση του νεκρού συνδέεται με την επιλογή ενταφιασμού ή θεωρείτε ότι μπορεί να αναζητηθεί σε άλλους λόγους στον τάφο του τύμβου Καστά;
«Η οικονομική και κοινωνική θέση του νεκρού στον Καστά, όπως τη συμπεραίνουμε από τη μεγαλοπρέπεια του τύμβου και του τάφου, έρχεται σε σαφή αντίφαση με την εφαρμογή της πρακτικής του ενταφιασμού, και μάλιστα στη δεδομένη ιστορική περίοδο. Είναι εντελώς παράδοξο, με βάση τα όσα γνωρίζουμε για τις ταφικές πρακτικές της μακεδονικής ελίτ των χρόνων αυτών, ότι σε αυτό το τόσο μνημειώδες ταφικό σύνολο, με τον τεράστιο τύμβο, με τον περίβολο, με την εντυπωσιακά αφειδή χρήση μαρμάρου και στον περίβολο και στον κυρίως τάφο, δεν έχουμε καύση. Εύχομαι να βοηθήσουν τα ευρήματα να δοθεί μια απάντηση στο πρόβλημα αυτό. Είναι ένα στοιχείο που ενδεχομένως υποδεικνύει μια προγενέστερη ή μεταγενέστερη ταφή σε σχέση με αυτή για την οποία το μνημείο πήρε τη μορφή με την οποία βρέθηκε. Συχνά οι μακεδονικοί τάφοι δέχονταν ταφές των μελών μιας οικογένειας επί σειρά ετών. Είναι ένα σημαντικό πρόβλημα, το οποίο σίγουρα θα απασχολήσει τους ανασκαφείς».
Στον τάφο ενός σημαντικού προσώπου θα περιμέναμε λάρνακα, σαρκοφάγο, πιο επιμελημένη κλίνη; Το ξύλινο φέρετρο παραπέμπει σε «φτωχή», πρόχειρη λύση;
«Δεν είναι σαφές ποια έννοια έχει δοθεί στη λέξη «φέρετρο» στην ανακοίνωση, αν δηλαδή της έχει δοθεί η αρχαία έννοια, που είναι «η νεκροφόρος κλίνη, το φορείον» ή η γνωστή νεοελληνική έννοια και τότε θα πρόκειται για σαρκοφάγο, κατά την αρχαιολογική ορολογία. Οι σαρκοφάγοι μπορούσαν να έχουν εξωτερικά τη διαμόρφωση κλίνης, όπως βλέπουμε στις, κοίλες εσωτερικά, λίθινες σαρκοφάγους που γνωρίζουμε από άλλους μακεδονικούς τάφους. Αλλά το ξύλο δεν είναι απαραιτήτως ευτελές υλικό. Υπήρχαν πολύ ακριβά ξύλα, και μάλιστα στις περιπτώσεις που έφεραν διακόσμηση με οστό ή ελεφαντόδοντο, γυαλί και χρυσό, προφανώς δεν μιλάμε για ένα ευτελές αντικείμενο».
Ενδεχομένως παραπέμπουν σε υψηλή τέχνη ή και πλούτο;
«Σίγουρα τα έπιπλα αυτά ανήκαν στη μακεδονική ελίτ της εποχής. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι η δυνατότητα απόκτησής τους περιοριζόταν στο πλαίσιο της βασιλικής οικογένειας. Ειδικά εκείνη την εποχή πολλοί κοινοί θνητοί στη Μακεδονία έγιναν κάτοχοι αμύθητου πλούτου».
Το φύλο του νεκρού μπορεί να αποσυμβολιστεί μέσω των διακοσμητικών στοιχείων;
«Θα μπορούσε, υπό προϋποθέσεις, στην περίπτωση που πρόκειται για κλίνη. Αν δηλαδή πρόκειται για κλίνη συμποσίου, την οποία χρησιμοποιούσε εν ζωή ο κάτοχος του τάφου και αν, όπως πιστεύεται, η εύρεση κλινών συμποσίου στους τάφους ταιριάζει μόνο σε ανδρικές ταφές, δεδομένου ότι οι γυναίκες δεν μετείχαν στα συμπόσια, τότε θα μπορούσε να σημαίνει ότι έχουμε άνδρα».
Πιστεύετε ότι έχουν βρεθεί κτερίσματα και άλλα ευρήματα που δεν έχουν ανακοινωθεί;
«Οι ανασκαφείς έχουν επανειλημμένως αναφερθεί σε ισχυρά χρονολογικά στοιχεία, τα οποία ακόμη δεν έχουν παρουσιαστεί. Εύχομαι αυτά να είναι πολλά. Είναι προφανές ότι οι ανασκαφείς, όσο το έργο βρίσκεται σε εξέλιξη, ανακοινώνουν επιλεκτικά τα στοιχεία που κρίνουν ότι είναι ανακοινώσιμα. Εμείς καλούμαστε από τις δημοσιογραφικές ερωτήσεις να συμπληρώσουμε τα κενά, αλλά αυτό, εκτός από ριψοκίνδυνο, δεν είναι και πάντα εφικτό».
Ποιος θεωρείτε ότι είναι το πιο πιθανό να έχει ταφεί εκεί;
«Ο Ανδρόνικος κάποτε είχε απαντήσει, χαριτολογώντας σε αυτό ακριβώς το πιεστικό ερώτημα στο οποίο τότε δεν ήταν έτοιμος να πάρει θέση: «Ο Καραγκιόζης και ο Χατζατζάρης». Με βάση τα στοιχεία που έχουν ανακοινωθεί, δεν μπορώ να πω τίποτα περισσότερο απ’ όσα έχω ήδη πει. Δηλαδή ότι από την έρευνα των μακεδονικών τάφων γενικά γνωρίζουμε πως οι περισσότεροι φέρουν σαφή στοιχεία ότι κατασκευάστηκαν ως ατομικοί και οικογενειακοί τάφοι μιας στρατιωτικής ελίτ, που γίνεται κοινωνικά και οικονομικά διακριτή μετά την επιστροφή των βετεράνων από την εκστρατεία στην Ασία. Στην Αμφίπολη θεωρώ ότι είναι ένας επιφανής εξ αυτών, αλλά όνομα εφόσον δεν βρεθεί επιγραφή μη με ρωτάτε· θα αναγκαστώ να παραπέμψω στην απάντηση του δασκάλου μου».
Ποιο είναι το πρώτο πράγμα που θα λέγατε στην κυρία Περιστέρη αν την είχατε μπροστά σας;
«Θα τη συνέχαιρα για το εύρημα φυσικά. Μετά θα της ζητούσα να μου δείξει τα μετάλλινα ευρήματα, ιδίως τα αδιάγνωστα, που ελπίζω να υπάρχουν. Καθένας στο αντικείμενό του. Ενα κομματάκι οξειδωμένου σιδερένιου ελάσματος μισού τετραγωνικού εκατοστού μπορεί να δώσει σημαντικές πληροφορίες».
Πιστεύετε ότι μέσα στον τύμβο Καστά υπάρχουν και άλλες σημαντικές ταφές;
«Η ύπαρξη περισσότερων τάφων κάτω από τον ίδιο τύμβο δεν είναι ασυνήθιστη. Αυτό το έχουμε στη Μεγάλη Τούμπα και στον τύμβο Μπέλλα της Βεργίνας, που κάλυπταν από τρεις μακεδονικούς και έναν κιβωτιόσχημο τάφο, και σε αρκετές άλλες περιπτώσεις. Ο Καστάς είναι ο μεγαλύτερος τύμβος της Μακεδονίας και θεωρώ ότι το ενδεχόμενο να καλύπτει και άλλους τάφους πρέπει να ελεγχθεί. Ηδη ανακοινώθηκε ότι πρόκειται να ξεκινήσει η σχετική έρευνα από τον Γρηγόρη Τσόκα του ΑΠΘ, αλλά τα αποτελέσματα των διασκοπήσεων δεν είναι αυτό που περιμένει ο κόσμος, δηλαδή μια ακτινογραφία του εδάφους με τα θαμμένα κτίρια σε κάτοψη. Συνήθως αυτό που προκύπτει είναι ο προσδιορισμός των σημείων ανασκαφικού ενδιαφέροντος και μόνο με ανασκαφή μπορεί να έχουμε αποτελέσματα».
Υπήρχαν λίγοι αφηρωισμένοι νεκροί εκείνη την εποχή;
«Ο αφηρωισμός των νεκρών είναι ένα μεγάλο θέμα. Στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια οι περιπτώσεις είναι λίγες, αλλά φτάνουμε στα ύστερα ελληνιστικά να χαρακτηρίζονται όλοι οι νεκροί «ήρωες» και «ηρώισσες». Στα τέλη του 2ου και στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. ο αφηρωισμός των νεκρών είναι πολύ σημαντικό λατρευτικό στοιχείο, που πηγάζει από τις εσχατολογικές αντιλήψεις της εποχής. Επιγραφικά στοιχεία από επιτύμβιες στήλες με την επιγραφή «ήρως» υπάρχουν άφθονα και οι αφηρωισμένοι νεκροί απεικονίζονται σε περιβάλλον νεκροδείπνου, στο μοτίβο του ήρωα ιππέα κ.τ.λ. Ομως η ανάδειξη της αρετής του νεκρού, και κυρίως της πολεμικής αρετής στη Μακεδονία των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, είτε στις επιτύμβιες στήλες είτε στις παραστάσεις των τάφων δεν πρέπει να συγχέεται με αφηρωισμό του. Στην τούμπα Μπέλλα στη Βεργίνα υπάρχει τοιχογραφία στην οποία ο νεκρός στεφανώνεται με επίσημο τρόπο, σαν να εξυψώνεται σε ένα ανώτερο επίπεδο, αλλά αυτό δεν δηλώνει ότι θα δέχθηκε και λατρεία. Χρειαζόμαστε πολύ περισσότερα στοιχεία για να υποστηρίξουμε κάτι τέτοιο. Μέχρι στιγμής δεν έχουν παρουσιαστεί κάποια στοιχεία που να επιτρέπουν τέτοιες σκέψεις για τον συγκεκριμένο νεκρό της Αμφίπολης».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
