Την 23η Αυγούστου του 1989 οι τρεις λαοί της Βαλτικής γιορτάζουν την τριακοστή επέτειο του «Δρόμου της Βαλτικής». Η ειρηνική πράξη διαμαρτυρίας των πολιτών της Λιθουανίας, της Λετονίας και της Εσθονίας ήταν αφιερωμένη στα 50 χρόνια από το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ, που διαίρεσε την Ευρώπη και κατέστρεψε την ανεξαρτησία των χωρών της Βαλτικής. Εκείνη την ημέρα, στις επτά η ώρα το βράδυ, όταν ακούστηκε το σήμα του ραδιοφώνου, μια αλυσίδα δύο εκατομμυρίων ανθρώπων, από τον Πύργο του Δούκα Γκεντιμίνας στο Βίλνιους, το Μνημείο της Ελευθερίας στη Ρίγα μέχρι τον Πύργο Χέρμαν στο Ταλίν, πιάστηκαν από τα χέρια, διαχωρίζοντας συμβολικά τα κράτη της Βαλτικής από την τότε Σοβιετική Ενωση.
Ο απόηχος της πράξης αυτής, που όμοιά της μέχρι τότε δεν είχε δει η ανθρωπότητα, έκανε τον γύρο του κόσμου, προκαλώντας έκπληξη με τη μαζικότητα και την ειρηνικότητά της. Δεν είναι τυχαίο που η UNESCO συμπεριέλαβε τον Δρόμο της Βαλτικής στον κατάλογο της «Παγκόσμιας Μνήμης». Ως πρέσβης της Λιθουανίας στην Ελλάδα, συχνά αναφέρομαι σε αυτό το γεγονός μιλώντας στους έλληνες φίλους μου. Θέλοντας να τους μεταφέρω καλύτερα τη μεγάλη σημασία του Δρόμου της Βαλτικής και το συναίσθημα που μας προκαλεί, χρειάστηκε να εμβαθύνω περισσότερο στην Ιστορία της Ελλάδας. Το 1989 οι άνθρωποι στην Ελλάδα και τη Λιθουανία έλυναν τα δικά τους προβλήματα, εκ πρώτης όψεως τελείως άσχετα μεταξύ τους: η ελληνική Βουλή έκανε σημαντικά βήματα θεραπεύοντας τα τραύματα του εμφυλίου πολέμου και ενδυναμώνοντας την κοινωνία. Η Λιθουανία προσπαθούσε να αποτινάξει τα δεσμά της κατοχής. Ομως κοιτάζοντας βαθύτερα διαφαίνεται ότι το μέλλον και των δύο χωρών θα ήταν, σε καθεμιά διαφορετικά, αιχμάλωτο του ναζιστικού και του σοβιετικού ολοκληρωτικού καθεστώτος, τα οποία κυριάρχησαν στην Ευρώπη στα μέσα του 20ού αιώνα, καθώς επίσης και των συνεπειών των εγκληματικών συμφωνιών μεταξύ τους.
Η συμφωνία μη επιθέσεως μεταξύ της Γερμανίας και της ΕΣΣΔ, των δύο επιδρομέων της Ευρώπης (Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ) της 23ης Αυγούστου 1939, η προίκα του «γάμου από συμφέρον» ανάμεσα στον Αδόλφο Χίτλερ και τον Ιωσήφ Στάλιν, και το σύμφωνο φιλίας και οριοθέτησης συνόρων στις 28 Αυγούστου 1939, καθώς και τα μυστικά του πρωτόκολλα, χώρισαν τα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης σε αντίστοιχες ζώνες επιρροής των δύο επιδρομέων. Και μολονότι μπορεί να φαίνεται ότι το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ εκείνη την εποχή δεν επηρέασε άμεσα τη μοίρα της Ελλάδας, πίσω από τις πλάτες των Ελλήνων, σε λιγότερο από δέκα ημέρες άρχισε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που ευνοήθηκε από τα μυστικά πρωτόκολλα και που σε έναν χρόνο θα έφτανε, με όλη του την αγριότητα, και στην Ελλάδα.
Το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ, με τον πιο κτηνώδη τρόπο, περιφρόνησε το Διεθνές Δίκαιο και τις αρχές του, το θεμέλιο, που από τη σταθερότητα και το απαραβίαστό του εξαρτώνται η ασφάλεια, η ελευθερία και ανεξαρτησία των σχετικά μικρών χωρών όπως η Ελλάδα και η Λιθουανία. Η Ελλάδα τότε αντιστάθηκε στην επιβουλή, τολμώντας να φωνάξει σε όλον τον κόσμο δυνατά: «Οχι». Η Λιθουανία, στο τελεσίγραφο της ΕΣΣΔ αργά το βράδυ της 14ης Ιουλίου 1940, αποφάσισε να μην αντισταθεί. Την άλλη μέρα κιόλας στο λιθουανικό έδαφος εισέβαλαν γύρω στις 150 χιλιάδες στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού. Ετσι, άρχισε η 50ετής κατοχή της Λιθουανίας.
Χωρίς να εμπλέκομαι σήμερα σε συζητήσεις του τύπου «τι θα γινόταν, αν», ως πρέσβης της Λιθουανίας στην Ελλάδα μπορώ μόνο να πω ότι αξίζει να διδαχθούμε από τους Ελληνες σε μια τέτοια περίπτωση, χωρίς να διστάζουμε να αναφωνούμε δυνατά «Οχι». Το «Οχι» των βαλτικών λαών στην καταπίεση αντήχησε στις 23 Αυγούστου 1989. Σήμερα, στο κέντρο του Βίλνιους, σε ένα μέρος από όπου ξετυλίχθηκε η ζωντανή ανθρώπινη αλυσίδα, στέκεται μια ταπεινή πλάκα με την μεγαλοπρεπή επιγραφή «Το Θαύμα». Ο Δρόμος της Βαλτικής ήταν όντως μια μέρα που συγκρίνεται με θαύμα. Ηταν η μέρα που οι καρδιές χτυπούσαν με έναν παλμό, η μέρα που σε όλον τον κόσμο στάλθηκε ξεκάθαρο και αδιαμφισβήτητο μήνυμα για την ακατανίκητη επιθυμία για ελευθερία και ανεξαρτησία. Το πλημμυρισμένο ποτάμι της ελευθερίας (τι ποτάμι, καλύτερα τσουνάμι!) η σοβιετική εξουσία δεν κατάφερε να το συγκρατήσει. Χωρίς να έχει περάσει ούτε μισός χρόνος από τον Δρόμο της Βαλτικής, το για πρώτη φορά εκλεγμένο Ανώτατο Συμβούλιο της Λιθουανίας, η Βουλή της Αποκατάστασης, ψήφισε με απόλυτη πλειοψηφία τον νόμο της 11ης Μαρτίου 1990, ανακηρύσσοντας την αποκατάσταση της ανεξαρτησίας της Λιθουανίας. Η Λιθουανία ήταν το πρώτο από τα υπόδουλα έθνη της ΕΣΣΔ που διακήρυξε την επανέναρξη της ανεξαρτησίας της. Οπως οι Ελληνες υπερηφανεύονται για το «Οχι» τους, οι Λιθουανοί, μαζί με τους Λετονούς και τους Εσθονούς, υπερηφανεύονται για τον Δρόμο της Βαλτικής. Αυτός ήταν και παρέμεινε σημαντικός, όχι μόνο για τους ανθρώπους της Βαλτικής. Η σημασία του ξεπέρασε κατά πολύ τα όρια των βαλτικών κρατών. Αυτή η πράξη ενθάρρυνε την απελευθέρωση των άλλων υπόδουλων λαών της ΕΣΣΔ, επηρέασε τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τις πολιτικές αλλαγές στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και σε όλη την Ευρώπη.
Βλέποντας από τη σημερινή σκοπιά τα πράγματα μπορούμε να πούμε ότι αν δεν υπήρχε ο Δρόμος της Βαλτικής, σήμερα στις βορειοανατολικές ακτές της Βαλτικής Θάλασσας, αντί για τρεις επιτυχημένες και ζωντανές δημοκρατίες, τρία μέλη της διεθνούς κοινότητας που ασπάζονται τις αξίες του δυτικού πολιτισμού, τρία κράτη-μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, που επιδεικνύουν εντυπωσιακούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και εξασφαλίζουν την κοινωνική αρμονία, θα είχαμε μια γκρίζα ζώνη. Είναι κρίμα, όμως δεν χρειάζεται να πάμε και πολύ μακριά. Ακόμα και σήμερα η εδαφική ακεραιότητα και η ανεξαρτησία των κρατών απειλείται με τον πιο κτηνώδη τρόπο. Ο μακρύς αγώνας για την ελευθερία άφησε στους Λιθουανούς ξεχωριστή αίσθηση ευρωπαϊκότητας. Πιστεύουμε στην ελευθερία και πιστεύουμε ότι τα άλλα έθνη μπορούν και εκείνα να αλλάξουν τη μοίρα τους και να ενταχθούν στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα ελεύθεροι, όταν περιορίζεται στους γείτονές μας η ελευθερία να διαλέξουν. Αυτό συνέβη και στις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, και σε άλλα κράτη που αναζητούσαν αναγνώριση από την Ευρωπαϊκή Ενωση, όπως η Ουκρανία, η Γεωργία και η Μολδαβία. Μετά από δυόμισι χρόνια εργασίας στην Ελλάδα, άπειρες φορές η πείρα μου με επιβεβαίωσε, ότι οι άνθρωποι αυτής της χώρας καταλαβαίνουν, όπως πουθενά αλλού, την αξία της ελευθερίας, το αντίτιμό της και το πόσο εύθραυστη είναι. Επωφελούμενος της ευκαιρίας θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ελλάδα για την πολιτική της επί πέντε δεκαετίες να μην αναγνωρίσει τη σοβιετική κατοχή των βαλτικών χωρών, μια πολιτική που βοήθησε να διατηρηθεί η ελπίδα της ελευθερίας της Λιθουανίας, για τη συνδρομή της στη διαδικασία επιστροφής της Λιθουανίας στην ευρωπαϊκή κοινότητα, για τη σημερινή συνεργασία και φιλία.
Η Λιθουανία ενδιαφέρεται για την περαιτέρω εμβάθυνση και ανάπτυξη της συνεργασίας της με την Ελλάδα και σέβεται την αρχή της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης κατά την ανάπτυξη των εν λόγω διμερών σχέσεων, κάτι το οποίο η Λιθουανία επέδειξε σαφώς, προσφέροντας βοήθεια στην Ελλάδα για την επίλυση της προσφυγικής κρίσης. Η πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική πολυμορφία του Βορρά και του Νότου της Ευρώπης πρέπει να συνδέεται όχι με τις διαφορές, αλλά με τη δύναμη της ΕΕ. Σήμερα, τριάντα χρόνια μετά, εμείς βλέπουμε τον Δρόμο της Βαλτικής ως τον δρόμο της Ευρώπης, ως ανθρώπινη αλυσίδα που συνδέει τον Βορρά και τον Νότο, τη Δύση και την Ανατολή της Ευρώπης, στο όνομα της αλληλεγγύης και των κοινών στόχων, στο όνομα του μέλλοντος της Ευρώπης, που το στηρίζουν η ελευθερία, η δημοκρατία και οι κοινές αξίες.
Ο κ. Ρολάντας Κατσίνσκας
είναι πρέσβης της Λιθουανίας
στην Ελλάδα.
