Η νόσος Alzheimer αποτελεί σήμερα τεράστιο παγκόσμιο πρόβλημα δημόσιας υγείας. Οι μεγάλες επιτυχίες της ιατρικής επιστήμης τις τελευταίες δεκαετίες που έχουν ως αποτέλεσμα την άνευ προηγουμένου αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης των ανθρώπων αυξάνουν δυστυχώς και τους αριθμούς των νοσούντων με τη νόσο Alzheimer διότι αυτή εκδηλώνεται κυρίως σε μεγάλους ανθρώπους. Υπολογίζεται ότι σήμερα περίπου 60 εκατομμύρια άτομα σε όλον τον κόσμο πάσχουν από άνοια, με τη μεγαλύτερη συχνότητα να εντοπίζεται σε Ευρώπη, Αμερική και Κίνα. Αδροί υπολογισμοί προβλέπουν να προστίθενται περίπου 4-5 εκατομμύρια νέων περιπτώσεων άνοιας κάθε χρόνο. Στη χώρα μας, η εμπεριστατωμένη μελέτη από το 2009 HELIAD υποστηρίζει ότι το 7,5% των ατόμων άνω των 65 ετών πάσχει από τη νόσο Alzheimer.
Η μεγάλη παγκόσμια ερευνητική προσπάθεια να προσδιοριστούν οι παθοφυσιολογικές αιτίες της νόσου Alzheimer δυστυχώς δεν έχουν αποδώσει ακόμη σαφείς καρπούς και αυτό έχει οδηγήσει στην αδυναμία να σχεδιαστούν αποτελεσματικές συστηματικές θεραπείες που θα ελέγξουν ή και θα αναστρέψουν τη νόσο. Ακόμη και η προσπάθεια ανάπτυξης συμπτωματικών θεραπειών που διευκολύνουν την ποιότητα ζωής των ασθενών περιορίζοντας τα συμπτώματα είναι εξαιρετικά φτωχή σε αποτελέσματα.
Μία πλούσια χημική βιβλιοθήκη
Η έρευνα όμως συνεχίζεται. Μία από τις προσπάθειες ανάπτυξης θεραπείας της νόσου Alzheimer στη χώρα μας προέρχεται από την ερευνητική ομάδα που απαρτίζεται από τα εργαστήρια Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής του Παν/μίου Κρήτης και Εμβιομηχανικής του Νευρικού Ιστού στο ΙΤΕ (καθηγητής Αχιλλέας Γραβάνης και αν. καθηγητής Γιάννης Χαραλαμπόπουλος) καθώς και το εργαστήριο Οργανικής Χημείας του Ινστιτούτου Χημικής Βιολογίας του ΕΙΕ στην Αθήνα (διευθύντρια Θεοδώρα Καλογεροπούλου). Η ομάδα εργάζεται από 15ετίας για την ανάπτυξη συνθετικών μορίων τα οποία μιμούνται τις ενδογενείς Νευροτροφίνες. Οι τελευταίες είναι μεγαλομοριακές, πολυπεπτιδικές ενώσεις που παράγει ο εγκέφαλος, και οι οποίες κατέχουν κεντρικό ρόλο στην προστασία και στην αναγέννηση των νευρώνων καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Η παραγωγή των Νευροτροφινών ελαττώνεται σημαντικά στις νευροεκφυλιστικές νόσους και στη νόσο Alzheimer, με αποτέλεσμα ο πάσχων εγκέφαλος να μένει με μικρότερη προστασία κατά της απώλειας των νευρώνων και σε αδυναμία να τους αντικαταστήσει με νευρογένεση. Η ανωτέρω ερευνητή ομάδα έχει συνθέσει μια πλούσια χημική βιβλιοθήκη από λιπόφιλες μικρομοριακές ουσίες (Μικρονευροτροφίνες) που διέρχονται τον αιματεγκεφαλικό φραγμό, εισέρχονται εύκολα στον εγκέφαλο και συνδέονται – αναγνωρίζονται από τους κυτταρικούς υποδοχείς των ενδογενών Νευροτροφινών, μιμούμενες πολλές από τις νευροπροστατευτικές και νευροαναγεννητικές δράσεις των τελευταίων. Τα μικρά αυτά πολυδύναμα μόρια προστατεύουν τους πάσχοντες νευρώνες από τον αποπτωτικό θάνατο και παράλληλα διεγείρουν τα εγκεφαλικά νευρικά βλαστικά κύτταρα να παράγουν φρέσκους, φυσιολογικούς νευρώνες σε αντικατάσταση των πασχόντων. Επιπλέον, οι Μικρονευροτροφίνες αναστέλλουν την ενεργοποίηση των κυττάρων της εγκεφαλικής γλοίας, η οποία στη νόσο Alzheimer προκαλεί νευροφλεγμονή, προάγοντας περαιτέρω την απώλεια νευρώνων και τη βλάβη του εγκεφάλου.
Στην προκλινική ανάπτυξη των Μικρονευροτροφινών συμμετέχει και το Εργαστήριο Φαρμακευτικής Τεχνολογίας του Παν/μίου Πατρών (καθηγήτρια Σοφία Αντιμησιάρη) που αναπτύσσει με τεχνολογίες νανοσωματιδίων – λιποσωμάτων ενδορινικές μορφές χορήγησής τους για την αμεσότερη και αποτελεσματικότερη βιοδιαθεσιμότητά τους στον εγκέφαλο. Επίσης, οι δράσεις των Μικρονευροτροφινών στη συμπεριφορά και στη μνήμη, φαινόμενα που αλλοιώνονται στη νόσο Alzheimer, μελετώνται σε πειραματόζωα στα Εργαστήρια Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής Αθηνών (αν. καθηγήτρια Χριστίνα Δάλλα και συνεργάτες Γιάννης Σωτηρόπουλος και Νίκος Κόκρας) και της Ιατρικής Σχολής του Παν/μίου Θεσσαλίας (καθηγητής Νίκος Πιτσίκας).
Το πρόγραμμα DINNESMIN
Τι είναι όμως οι Μικρονευροτροφίνες; Πρόκειται για μη τοξικά συνθετικά μόρια, η αποτελεσματικότητα των οποίων έχει ήδη ελεγχθεί τόσο σε πάσχοντα νευρικά κύτταρα όσο και σε διαγονιδιακά μοντέλα πειραματόζωων που προσομοιάζουν, μιμούνται τη νόσο Alzheimer στον άνθρωπο. Η προκλινική μελέτη των Μικρονευροτροφινών χρηματοδοτείται με ένα εκατομμύριο ευρώ από το αναπτυξιακή δράση «Ερευνώ – Καινοτομώ» του ΕΣΠΑ 2014-2020 (πρόγραμμα DINNESMIN με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Α. Γραβάνη). Στο πρόγραμμα DINNESMIN συμμετέχουν η spin – off εταιρεία του Πανεπιστημίου Κρήτης που ιδρύσαν πριν 15 χρόνια οι καθηγητές Α. Γραβάνης και Η. Καστανάς, η Bionature (www.bionature.net), καθώς και η ελληνική φαρμακευτική εταιρεία TheraCell (www.Theracell.EU) που δραστηριοποιείται διεθνώς στην ανάπτυξη προωθημένων θεραπευτικών τεχνολογιών όπως η γονιδιακή και κυτταρική θεραπεία και η αναγεννητική ιατρική. Οι δύο εταιρείες του προγράμματος DINNESMIN αναπτύσσουν πλέον επιχειρηματικά σχέδια για την περαιτέρω προκλινική ανάπτυξη των Μικρονευροτροφινών σε συνθήκες καλών πρακτικών παρασκευής (GMP) με στόχο την οργάνωση του φακέλου για την αρχική κλινική αξιολόγηση (Investigational New Drug, IND) των Μικρονευροτροφινών σε Ευρώπη και Αμερική, μέσα στα επόμενα δύο χρόνια. Οι δύο εταιρείες, σε συνεργασία με τους διεθνείς συνεργάτες επενδυτές τους (Emergo και Orgenesis), βρίσκονται σε διαδικασία ανεύρεσης των διεθνών φαρμακευτικών εταιρειών, με τις οποίες θα συνεργαστούν για την κλινική ανάπτυξη αυτών των ουσιών.
Το πρόγραμμα DINNESMIN είναι νομίζω ένα παράδειγμα των δυνατοτήτων των διεθνώς ανταγωνιστικών ερευνητικών ομάδων των ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων της χώρας να συμμετάσχουν στη διεθνή προσπάθεια ανάπτυξης νέων πρωτότυπων φαρμάκων, σε συνεργασία με την εγχώρια και διεθνή φαρμακευτική βιομηχανία. Η τελευταία κλείνει τα ερευνητικά εργαστήριά της και συνεργάζεται με εξωτερικά ακαδημαϊκά και ερευνητικά εργαστήρια για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων και διαγνωστικών. Είναι ενδιαφέρον ότι το 65% των φαρμάκων και διαγνωστικών στις ΗΠΑ και το αντίστοιχο 35% στην Ευρώπη που επιτυγχάνουν αδειοδότηση για κλινική χρήση στον άνθρωπο προέρχονται από συνεργασίες των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών με ακαδημαϊκές και ερευνητικές μικρές εταιρείες τεχνοβλαστούς και τα αντίστοιχα ακαδημαϊκά ερευνητικά εργαστήρια. Το ποσό που επενδύεται διεθνώς κάθε χρόνο σε αυτή τη συνεργασία ξεπερνά τα 70 δισ. δολάρια.
Αέναη ερευνητική προσπάθεια
Η χώρα μας διαθέτει ερευνητικές ομάδες εξαιρετικής ποιότητας και διεθνώς ανταγωνιστικά. Οι ερευνητικές ομάδες του προγράμματος των Μικρονευτροφινών έχουν δημοσιεύσει τα αποτελέσματά τους σε πάνω από 30 διεθνείς δημοσιεύσεις, μερικές στα κορυφαία διεθνή επιστημονικά περιοδικά του χώρου, ενώ έχουν προσελκύσει διεθνείς και εγχώριες ανταγωνιστικές χρηματοδοτήσεις πολλών εκατομμυρίων ευρώ. Φιλοδοξία μας είναι να προσπαθήσουμε να βοηθήσουμε τα πολλά εκατομμύρια ανά τον κόσμο ασθενών με τη νόσο Alzheimer.
Ισως να μην τα καταφέρουμε, η προσπάθειά μας όμως δείχνει ότι και η χώρα έχει το επιστημονικό κεφάλαιο και μπορεί να προσπαθήσει. Αν όχι εμείς, κάποιοι πιο άξιοι και πιο τυχεροί συνάδελφοι θα τα καταφέρουν. Η διαδικασία ανάπτυξης νέων πρωτότυπων φαρμάκων έχει μεγάλο επιχειρηματικό ρίσκο, είναι ιδιαίτερα χρονοβόρος (ίσως και 20 χρόνια μετά την αρχική σύλληψη της ιδέας), αλλά αξίζει η προσπάθεια τόσο ιατρικά προς όφελος των ασθενών όσο και οικονομικά για τη χώρα. Προσπάθειες όπως αυτή του προγράμματος DINNESMIN συμβάλλουν επίσης στην αύξηση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής φαρμακευτικής βιομηχανίας με τη συνεργασία της με την αντίστοιχη διεθνή.
Ο κ. Αχιλλέας Γραβάνης είναι καθηγητής Φαρμακολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης και ερευνητής στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ.
