Μια «χριστουγεννιάτικη ιστορία» που κρύβει μέσα της μεγάλες δόσεις κοινωνικού και πολιτικού ακτιβισμού, σε συνέχεια της αγωνίας για την προστασία των κακοποιημένων παιδιών, συνδέει τις ζωές των δύο μεγάλων λογοτεχνών του 19ου αιώνα, του Άγγλου Καρόλου Ντίκενς και του Σκωτσέζου Τζέιμς Μάθιου Μπάρι.
Μάλιστα, ο δημιουργός του περίφημου Εμπενίζερ Σκρουτζ και της συγκλονιστικής φιγούρας του μικρού Τιμ (Tiny Tim) που έκανε διάσημους η «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» του φαίνεται ότι σχεδόν έγραφε μόνο για να βοηθάει.
Η «χριστουγεννιάτικη ιστορία» ενός νοσοκομείου για παιδιά
Οι μικροί «άθλιοι» του Λονδίνου
Τη σκέψη του Καρόλου Ντίκενς κατέτρεχε σε όλη του τη ζωή η αγωνία του για την προστασία των φτωχών παιδιών του βικτωριανού Λονδίνου, τα οποία αποτελούσαν βέβαια τα βαριά κακοποιημένα παιδιά της εποχής, αφού συχνά εργάζονταν ως καπνοκαθαριστές ή υποβάλλονταν σε σειρά ανθυγιεινών δραστηριοτήτων προκειμένου να κερδίσουν χρήματα για να ζήσουν. Οι εργασίες αυτές αρκετές φορές οδηγούσαν στον πρόωρο θάνατό τους ή και στην αναπηρία ή καταστροφή της ζωής τους στα ενήλικά τους χρόνια.
«Ντέιβιντ Κόπερφιλντ», «Ολιβερ Τουίστ» και στη συνέχεια η «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» με καρδιά της ιστορίας της τον ανάπηρο μικρό Τιμ (που ήταν τελικά η συμβολική μορφή η οποία ζέστανε την ψυχρή καρδιά του Εμπενίζερ Σκρουτζ), έχουν όλα ένα κοινό χαρακτηριστικό: μικρά αδύναμα παιδιά, φτωχά και τελικά κακοποιημένα λόγω της κοινωνικής τους θέση.
Όπως εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» η καθηγήτρια Ιστορίας της Ιατρικής κυρία Εφη Πουλάκου-Ρεμπελάκου, στην πραγματικότητα η δημιουργία και στη συνέχεια η οικονομική υποστήριξη του πρώτου παιδιατρικού νοσοκομείου στο Λονδίνο, σε περίοδο μάλιστα που κάτι τέτοιο θεωρούνταν δύσκολο ή εξαιρετικά δαπανηρό, ήταν σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα και της βοήθειας του Καρόλου Ντίκενς. Τη λειτουργία του παιδιατρικού νοσοκομείου δε είχε στηρίξει πολύ και ο Τζέιμς Μάθιου Μπάρι.
Η κυρία Πουλάκου-Ρεμπελάκου φέρνει την… πιο χριστουγεννιάτικη ιστορία στον κόσμο στις πραγματικές ιστορικές της διαστάσεις και προσθέτει ότι ο Κάρολος Ντίκενς είχε περάσει δεκάδες φορές από φιλολογικές εκδηλώσεις της εποχής του για να διαβάσει τη διάσημη ιστορία του, να συγκεντρώσει λεφτά και να τα δωρίσει όλα στη συνέχεια στο παιδιατρικό νοσοκομείο του Λονδίνου.
Ο Κάρολος Ντίκενς μάλιστα, όπως διηγείται η καθηγήτρια Ιστορίας της Ιατρικής, ήταν εκείνος ο οποίος ανέδειξε πρώτος το πρόβλημα της εργασίας ανηλίκων της εποχής, ενώ από την πλευρά του ο Τζέιμς Μάθιου Μπάρι παρέδωσε στο πρώτο παιδιατρικό νοσοκομείο του Λονδίνου τα συγγραφικά δικαιώματα του διάσημου «Πίτερ Παν», τα οποία διατηρούνται ως σήμερα.
Τα εξαθλιωμένα παιδιά, ο μικρός Κάρολος…
Το παιδιατρικό νοσοκομείο, που λειτούργησε στο νούμερο 49 της Great Ormond Street, ίδρυσαν τελικά οι πρωτοπόροι παιδίατροι της εποχής Charles West (φίλος του Ντίκενς) και William Jenner (μετέπειτα γιατρός της βασίλισσας) το 1852 με δυναμικό 10 μόλις κλινών.
Τρεις ήταν οι φιλοδοξίες των δύο αυτών γιατρών: η προσφορά υγείας και φροντίδας σε όλα τα παιδιά χωρίς εξαιρέσεις, η ενθάρρυνση της έρευνας στην παιδιατρική και η εκπαίδευση εκεί νοσηλευτριών.
Η κυρία Πουλάκου-Ρεμπελάκου αναφέρει ότι είχαν προηγηθεί ανάλογα Ιδρύματα στην Ευρώπη, όπως στο Παρίσι (1802), το Βερολίνο (1830) και στην Αγία Πετρούπολη (1837), με κάλυψη των αναγκών τους από κυβερνητικά κονδύλια. Στη συνέχεια αντίστοιχα νοσοκομεία ιδρύθηκαν στις ΗΠΑ (Φιλαδέλφεια το 1855 και Βοστώνη το 1869) και σε άλλες πόλεις του κόσμου.
Στο Λονδίνο όμως, συνεχίζει η ίδια, επικρατούσε ο σκληρός κόσμος των ενηλίκων, μέσα στον οποίο έζησε και μεγάλωσε ο μετέπειτα μεγάλος κοινωνικός μεταρρυθμιστής Κάρολος Ντίκενς. Το ενδιαφέρον του βέβαια για την κατάσταση των εγκαταλελειμμένων, ορφανών και εξαθλιωμένων παιδιών ξεκινάει από τη δική του παιδική ηλικία, κατά την οποία και ο πατέρας του φυλακίστηκε για χρέη όταν ο ίδιος ήταν πολύ μικρός. Ο 12χρονος Κάρολος, διηγείται η κυρία Πουλάκου-Ρεμπελάκου, σταμάτησε το σχολείο και αναγκάστηκε να εργασθεί σε μια αποθήκη με βερνίκια υποδημάτων. Παρότι έμεινε εκεί μόνο λίγους μήνες, εμφάνισε σημάδια μιας νόσου που έμοιαζε περισσότερο συναισθηματική παρά σωματική, με την εμπειρία αυτή να τον στιγματίσει τελικά για ολόκληρη τη ζωή του.
Οι εμπειρίες του Ντίκενς και ο Ντέιβιντ Κόπερφιλντ
Το ταραγμένο αυτό διάστημα της ζωής του, για το οποίο δεν μιλούσε ποτέ, πέρασε μέσα στη διήγηση του ήρωα του Ντέιβιντ Κόπερφιλντ και ο συγγραφέας έκανε τελικά σκοπό της ζωής του το να μπορέσει να βοηθήσει τα ορφανά ή φτωχά παιδιά που ζούσαν θλιβερές κοινωνικές δοκιμασίες.
Και τι συνέβη στη συνέχεια; Η καθηγήτρια της Ιατρικής σχολής περιγράφει τον γλαφυρό τρόπο με τον οποίο περιγράφονταν οι ασθένειες των παιδιών στα διηγήματα του Ντίκενς, καθώς ο ίδιος δεν ήταν μεν γιατρός αλλά τακτικός αναγνώστης του ιατρικού περιοδικού «The Lancet» και συνδρομητής του.
Την περίοδο εκείνη ο διάσημος χειρουργός της εποχής Sir Percival Pott συνέδεσε την ανθυγιεινή εργασία με την πάθηση του καρκίνου του οσχέου από την οποία ασθενούσαν συχνότατα τα μικρά παιδιά που χρησιμοποιούσαν την περίοδο εκείνη ως καπνοκαθαριστές, αφού μόνο αυτά μπορούσαν να σκαρφαλώσουν στις καμινάδες (συχνά ημίγυμνα και χωρίς προστασία), στρίβοντας στις στροφές και τις γωνίες τους. Η γνώση αυτή συγκλόνισε τον ίδιο τον Κάρολος Ντίκενς. Όπως θυμίζει η κυρία Πουλάκου, η ίδια τύχη (του καπνοδοχοκαθαριστή) περίμενε και τον μικρό Όλιβερ Τουίστ, αν η κατάχλομη και τρομοκρατημένη όψη του δεν έκαμπτε τον διευθυντή του ασύλου που τον παρέδωσαν για να ακυρώσει το συμβόλαιό του και να αναζητήσει άλλη δουλειά για αυτόν.
Η πρωτοβουλία του συγγραφέα
Δυο χρόνια μετά τη δημιουργία του παιδιατρικού νοσοκομείου του Λονδίνου, μας λέει η καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής Αθηνών, το κτίριο στο οποίο στεγαζόταν αποδείχθηκε ανεπαρκές για τις 2.274 εισαγωγές και τις 60.000 εξετάσεις εξωτερικών παιδιών. Οι δύο συγγραφείς επέμειναν ότι η βρεφική και παιδική θνησιμότητα έπρεπε να αφυπνίσει το κοινό και τους αρμοδίους. Ο Κάρολος Ντίκενς με ένα φλογερό του άρθρο που δημοσιεύθηκε στον Τύπο της εποχής καλούσε τους αναγνώστες του να βοηθήσουν οικονομικά το νοσοκομείο επιτυγχάνοντας μια ενθουσιώδη υποδοχή που το κράτησε ανοιχτό για αρκετό καιρό μετά.
Το θέμα όμως της χρηματοδότησης του νοσοκομείου Παίδων του Λονδίνου προέκυψε σύντομα ξανά. Τότε ο Ντίκενς, όπως λέει η κυρία Παυλάκου, ανέλαβε την πρωτοβουλία να διοργανώσει μια φιλανθρωπική βραδιά με τη δημόσια ανάγνωση έργων του (υπό την αιγίδα της βασίλισσας Βικτωρίας και τη συνδρομή επιφανών Λονδρέζων). Εκεί διάβασε για πρώτη φορά αποσπάσματα από το έργο του «Μια χριστουγεννιάτικη ιστορία».
Μάλιστα εξήγησε ότι εμπνεύστηκε το θέμα του βιβλίου σε μια φιλανθρωπική ομιλία του στο Μάντσεστερ, όπου και μοιράστηκε το βήμα με τον κατοπινό πρωθυπουργό Μπέντζαμιν Ντισραέλι.
Αμέσως έγινε εκδοτικό φαινόμενο
Τελείωσε το βιβλίο του σε έξι εβδομάδες, το κυκλοφόρησε τα Χριστούγεννα του 1843 και έγινε αμέσως ένα εκδοτικό φαινόμενο. Η μεγάλη επιτυχία της ιστορίας του Εμπενίζερ Σκρουτζ όμως, που ανατυπώθηκε άπειρες φορές από τότε και μεταφράστηκε σε περισσότερες από 100 γλώσσες (φέροντας στο νοσοκομείο Παίδων του Λονδίνου όλα τα έσοδα που χρειάζονταν για να συνεχίσει να λειτουργεί και μάλιστα να αγοράσει και το διπλανό κτίριο για να καλύψει τις ανάγκες του), είχε έναν ιδιαίτερο ήρωα: τον μικρό Τιμ…
Ποιος ήταν πραγματικά ο μικρός Τιμ
Ο μικρός Τιμ ήταν πάντα η καρδιά της «Χριστουγεννιάτικης ιστορίας». Ήταν ο ανάπηρος γιος του φτωχού υπαλλήλου του σκληρόκαρδου εργοδότη Εμπενίζερ Σκρουτζ, η οικογένεια του οποίου δεν είχε χρήματα για να πληρώσει τη θεραπεία του.
Όταν τον επισκέπτεται το φάντασμα των Μελλοντικών Χριστουγέννων, ο Σκρουτζ βλέπει τη θέση του μικρού Τιμ στο τραπέζι της οικογένειας άδεια και καταλαβαίνει ότι το μέλλον επιφυλάσσει μια άσχημη κατάληξη για το άρρωστο παιδί. Και είναι αυτό που πραγματικά αλλάζει την ψυχή του και μεταστρέφει τη σκέψη του. Όπως ξέρουμε, ο ήρωας του βιβλίου είναι ένας μικρόψυχος και τσιγγούνης εργοδότης που ζει μόνος και συσσωρεύει πλούτο. Τα τρία πνεύματα των Χριστουγέννων τον επισκέπτονται για να του δείξουν το ανέμελο νεανικό του παρελθόν, το ψυχρό παρόν και το θλιβερό μέλλον.
Στο κείμενο δε ο μικρός Τιμ και η οικογένειά του συμβολίζουν την εικόνα της σχέσης των τάξεων της εποχής και τον κίνδυνο που διατρέχουν οι φτωχότεροι πολίτες από τις κοινωνικές συνθήκες και την έλλειψη ενός κράτους πρόνοιας.
Στον Κάρολο Ντίκενς αποδίδονται η έμπνευση και η καθιέρωση του εορτασμού των Χριστουγέννων με τον τρόπο που καθιερώθηκε από τότε σε όλον τον κόσμο, δηλαδή με το μήνυμα της οικογενειακής συγκέντρωσης, της ανταλλαγής δώρων και της φιλανθρωπικής δραστηριότητας.
Ποιος ήταν όμως πραγματικά ο μικρός Τιμ; Η κυρία Πουλάκου-Ρεμπελάκου εικάζει ότι για τη δημιουργία του χαρακτήρα του Timothy Cratchit του βιβλίου ο Ντίκενς αντλεί την έμπνευσή του από τον ανάπηρο γιο της αδελφής του Henry Burnett Jr.
Όπως εξηγεί η ίδια, οι ερευνητές εικάζουν επίσης ότι ο μικρός Τιμ του βιβλίου έπασχε από φυματιώδη σπονδυλίτιδα ή νεφρική ανεπάρκεια ή ακόμη και ραχίτιδα. Προφανώς, εξηγεί η κυρία Πουλάκου-Ρεμπελάκου, η νόσος αυτή δεν ήταν ιάσιμη την εποχή εκείνη, συμφωνώντας με όσα λέει το πνεύμα των Χριστουγέννων του παρόντος στο βιβλίο του Ντίκενς, ότι δηλαδή ο μικρός Τιμ θα πεθάνει αν παραμείνει αμετάβλητη η παρούσα κατάστασή του.
Η υπόθεση του βιβλίου (και η μεγάλη φήμη του) θυμίζει έτσι στο κοινό της εποχής το μοναδικό παιδιατρικό νοσοκομείο του Λονδίνου και δίνει στον Ντίκενς ένα πανίσχυρο όπλο για να το προστατεύσει με όλες του τις δυνάμεις.
Η σύνδεση με το σήμερα
Τα έργα του Ντίκενς μάς έδωσαν μια αναπαράσταση του βίου στο Λονδίνο του 19ου αιώνα και καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τη στάση των μετέπειτα κοινωνιών απέναντι στα παιδιά και τα δικαιώματά τους. Το θέμα βέβαια αποκτά κατά καιρούς θλιβερή επικαιρότητα στη χώρα μας αλλά και σε άλλες περιοχές του κόσμου. Γι’ αυτό και η λογοτεχνική παράδοση που συνδέεται με την προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών και οι αγώνες που έδωσαν για αυτά πνευματικοί άνθρωποι στη διάρκεια ολόκληρης της ζωής τους ίσως πρέπει να παραμείνουν στη σκέψη μας στη διάρκεια των φετινών Χριστουγέννων αλλά και εκείνων που θα έρθουν.
