Ο κύκλος της βίας συνεχίζεται και συγκλονίζει. Το κρεσέντο των σκληρών εγκλημάτων που έρχονται στο φως προκαλεί αποτροπιασμό, θυμό, ανησυχία. Η απόπειρα ανθρωποκτονίας με βιτριόλι σε βάρος της Ιωάννας Παλιοσπύρου, η δολοφονία της Καρολάιν και ακόμη 16 γυναικοκτονίες το 2021, με το 2022 να έχει προσθέσει ήδη άλλες 16 γυναίκες-θύματα στη μαύρη λίστα, η υπόθεση των τριών παιδιών στην Πάτρα, το ελληνικό #MeToo, οι βιασμοί ανηλίκων. Και ο κατάλογος δυστυχώς μακραίνει. Η φρίκη έχει πολλά πρόσωπα και αυτά βρίσκονται ακόμα και μέσα στο σπίτι, στην οικογένεια, στη γειτονιά.
Η υπόθεση βιασμού και μαστροπείας της 12χρονης στον Κολωνό, που κατακλύζει τα δελτία, τις εφημερίδες, το Διαδίκτυο, τα social media, είναι ανατριχιαστική και, όπως δείχνουν μέχρι στιγμής οι κινήσεις των Αρχών, ο κατάλογος των θυτών θα είναι μακρύς και πολλά μένουν να αποκαλυφθούν. Η βία φαίνεται πως έχει ριζώσει για τα καλά στην ελληνική κοινωνία, με θύμα αυτή τη φορά ένα παιδί 12 ετών, που δεν μπορεί ως εκ της ηλικίας του ούτε να κατανοεί πλήρως ούτε να δώσει τη συγκατάθεσή του για οποιαδήποτε σεξουαλική πράξη, όπως έχει επιχειρηθεί από τους βιαστές του να παρουσιαστεί.
Γκρεμίζονται τα στερεότυπα
Η ενοχοποίηση του θύματος (victim blaming) έχει γίνει στο παρελθόν αποδεκτή από πολλούς. «Τα ήθελε», «Προκάλεσε», «Γιατί πήγε εκεί;», «Γιατί δεν μίλησε εξαρχής;». Με αργούς ρυθμούς τα στερεότυπα όμως γκρεμίζονται, ειδικά όταν πρόκειται για ένα παιδί. Η οργή της κοινωνίας ξεχειλίζει, με καθρέφτη τα social media, που μπορεί να εξελίσσονται και σε πεδίο ανθρωποφαγίας, αλλά δείχνουν και τα όρια της όποιας ανοχής.
Και μόνο το γεγονός ότι 213 άτομα είχαν επικοινωνήσει με τον 53χρονο βιαστή και μαστροπό Ηλία Μίχο, εκδηλώνοντας ενδιαφέρον για το ανήλικο κορίτσι, δεν αφήνει περιθώρια εφησυχασμού. Γιατί μπορεί να χάθηκαν μέσα στη διάχυτη οργή για την υπόθεση της 12χρονης, όμως τις τελευταίες ημέρες ένας 63χρονος και ένας 40χρονος προφυλακίστηκαν, ο πρώτος για ασέλγεια σε βάρος δύο ανήλικων αγοριών στον Αγιο Παντελεήμονα και ο δεύτερος για τον βιασμό της 14χρονης κόρης του στα Πατήσια. Ενώ το βράδυ της Τετάρτης μία 14χρονη κατήγγειλε τον ομαδικό βιασμό της από πέντε άνδρες, ενώ οι γονείς είχαν σημάνει missing alert.
«Η βία υπήρχε, όμως αποκτά πια ακραίες διαστάσεις, για αυτό και βλέπουμε τόσο αποτρόπαια εγκλήματα»
Στέφανος Αλεβίζος, ψυχολόγος, συντονιστής του Εθνικού Κέντρου για Εξαφανισμένα και Θύματα Εκμετάλλευσης Παιδιά του Οργανισμού Το Χαμόγελο Του Παιδιού
Υπάρχει όμως και η παράμετρος της τεχνολογίας. Το dark web και τα social media ανοίγουν νέους διαύλους, ώστε παιδόφιλοι, μαστροποί και διακινητές πορνογραφικού υλικού να προσεγγίζουν, να παγιδεύουν, να απειλούν και να εκμεταλλεύονται παιδιά. Τα διαδικτυακά τους ίχνη γίνονται και το όπλο που στρέφεται τελικά εναντίον τους, όπως είδαμε και στην περίπτωση του Κολωνού, το κακό όμως έχει ήδη γίνει.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ετησίως υποβάλλονται στις αρχές 17 εκατ. εθελοντικές καταγγελίες για υλικό σεξουαλικής κακοποίησης και κακόβουλη προσέγγιση παιδιών, που περιέχουν σχεδόν 3 εκατ. φωτογραφίες και συνομιλίες από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Η παιδική πορνογραφία αποτελεί τη νεότερη μάστιγα, που κρύβεται πίσω από ψεύτικα προφίλ σε social media και αποφέρει στους επιτήδειους χιλιάδες ευρώ, δίνοντας στους παιδόφιλους την απαραίτητη κάλυψη, ενώ όσο μικρότερο το παιδί τόσο ακριβότερη η θέαση…
Βασανιστικά ερωτήματα
Είμαστε τελικά μια κοινωνία τεράτων; Ή μήπως αποφασίσαμε πια – ακόμη και με καθυστέρηση – να κοιτάξουμε την αλήθεια κατάματα και να μη σιωπούμε; Ερωτήματα βασανιστικά για μια κοινωνία που δεν θέλει να είναι συνένοχη σε τέτοια εγκλήματα. Μια κοινωνία που μετασχηματίζεται εν μέσω αλλεπάλληλων κρίσεων, από τη φτωχοποίηση και την όξυνση των ανισοτήτων κατά τη δεκαετία της ύφεσης, στον εγκλεισμό της πανδημίας και τώρα μπροστά σε μια νέα οικονομική δοκιμασία.
Οι ειδικοί, αν και κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, σημειώνουν πως η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Η βία και το έγκλημα εξάλλου δεν είναι φαινόμενα σημερινά, όμως σε όλες τις περιπτώσεις συνιστάται ψύχραιμη θεώρηση. Οι προθέσεις, εξάλλου, θα κριθούν από τις απαντήσεις που θα δώσουμε όλοι μαζί, ο νομοθέτης, οι αρμόδιες αρχές, τα σχολεία, η οικογένεια, η γειτονιά. Αλλιώς ο θυμός και οι διαμαρτυρίες θα είναι απλώς θόρυβος, επιτρέποντας στο πέπλο της σιωπής να συνεχίσει τη δουλειά του.
Τα θύματα βιώνουν τη βία για χρόνια
«Δεν μπορώ να κλείσω τα μάτια και τα αφτιά μου» λέει χαρακτηριστικά μιλώντας στο «Βήμα» ο ψυχολόγος κ. Στέφανος Αλεβίζος, συντονιστής του Εθνικού Κέντρου για Εξαφανισμένα και Θύματα Εκμετάλλευσης Παιδιά του Οργανισμού Το Χαμόγελο του Παιδιού. «Η βία υπήρχε, όμως αποκτά πια ακραίες διαστάσεις, για αυτό και βλέπουμε τόσο αποτρόπαια εγκλήματα. Η κοινωνία βεβαίως αλλάζει. Αυτό που σίγουρα αυξάνεται είναι τα αναφερόμενα περιστατικά κακοποίησης παιδιών. Δεν υπάρχει όμως ένας συντονισμένος μηχανισμός για την καταγραφή των περιστατικών κακοποίησης παιδιών ώστε να έχουμε την πλήρη εικόνα. Ομως, όπως διαπιστώνω από την εμπειρία μου, ο δείκτης ανοχής της κοινωνίας απέναντι σε τέτοια φαινόμενα έχει μειωθεί» επισημαίνει.
Την ίδια στιγμή, όμως, ένας θύτης δεν ξυπνά μια μέρα και κακοποιεί, βιάζει ή και σκοτώνει. Μετρούμε πια περιπτώσεις που ο σύζυγος ή ο σύντροφος σκοτώνει όχι μόνο τη γυναίκα, αλλά και τα παιδιά του. Πρόσφατο παράδειγμα, ο 56χρονος στην Καβάλα που σκότωσε με κυνηγετική καραμπίνα την εν διαστάσει 30χρονη σύζυγό του και το ενός έτους μωρό τους προτού βάλει τέλος στη ζωή του. «Η βία είναι κάτι που τα θύματα βιώνουν για χρόνια, άρα αυτό που εμείς σήμερα βλέπουμε μέσα από την ακραία του διάσταση ήταν ήδη εδώ» σημειώνει ο κ. Αλεβίζος.
Να δώσουμε φωνή στα παιδιά
Για το πρώτο εξάμηνο του 2022 καταγράφηκαν από το επιστημονικό προσωπικό της Εθνικής Τηλεφωνικής Γραμμής για τα Παιδιά SOS «1056» του Χαμόγελου του Παιδιού, 557 αναφορές σοβαρών περιστατικών κακοποίησης και παραμέλησης παιδιών. Πρόκειται για μία αύξηση κατά 27,17% σε σχέση με τις 438 αναφορές που ελήφθησαν το αντίστοιχο εξάμηνο του 2021. Είναι ενδεικτικό ότι το επιστημονικό προσωπικό του Οργανισμού ενημέρωνε ανά 4,5 ώρες τις αρμόδιες αρχές για ένα παιδί σε κίνδυνο. Μια αύξηση κατά 43,88% των περιπτώσεων που έφτασαν στις εισαγγελικές και αστυνομικές αρχές σε σχέση με το πρώτο εξάμηνο του 2021.
Η συχνότερα αναφερόμενη μορφή κακοποίησης ήταν σε ποσοστό 50,10% η παραμέληση των παιδιών, ενώ η λιγότερο συχνά αναφερόμενη ήταν η σεξουαλική κακοποίηση-εκμετάλλευση παιδιών σε ποσοστό 1,45%. Σε σχέση με το πρώτο εξάμηνο του 2021, δεν παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση στις αναφερόμενες μορφές κακοποίησης, γεγονός που καταδεικνύει, σύμφωνα με τους ειδικούς του Οργανισμού, ότι η σεξουαλική κακοποίηση-εκμετάλλευση των παιδιών παραμένει «μυστικό». Σημειώνεται ότι σύμφωνα με την ΕΕ στα κράτη-μέλη 1 στα 5 παιδιά κακοποιείται σεξουαλικά.
«Πρέπει να δώσουμε φωνή στα ίδια τα παιδιά. Είναι πλέον αρκετά τα παιδιά-θύματα που καλούν τα ίδια στο 1056 για να ζητήσουν βοήθεια» λέει ο κ. Αλεβίζος. Εστιάζει στην ανάγκη να μη θυματοποιούνται δευτερογενώς τα παιδιά, καθώς αναγκάζονται να καταθέτουν ξανά και ξανά σε διαφορετικούς ανθρώπους και υπηρεσίες όσα δραματικά έχουν βιώσει. Προς τούτο, θα πρέπει να δημιουργηθούν εξειδικευμένα κέντρα με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων ειδικά εκπαιδευμένων επαγγελματιών (Εισαγγελία, Αστυνομία, κοινωνικές υπηρεσίες, υπηρεσίες σωματικής και ψυχικής υγείας). Χρειάζονται όμως και θεραπευτικά κέντρα για παιδιά θύματα βίας. Το Χαμόγελο του Παιδιού λειτουργεί Το Σπίτι του Παιδιού, το μοναδικό στην Ελλάδα Θεραπευτικό Κέντρο Ημέρας για την εξατομικευμένη Παροχή Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας σε Παιδιά και Εφήβους, θύματα κάθε μορφής κακοποίησης.
Η κλιμάκωση της έμφυλης βίας και η αναπαραγωγή στερεοτύπων
Οσα κι αν μπορεί να προσάψει κανείς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στην περίπτωση του #MeToo δημιούργησαν μια τάση στην κοινωνία που άνοιξε τη χαραμάδα σε περισσότερα θύματα έμφυλης βίας να μιλήσουν. «Υπό το πρίσμα των αποκαλύψεων σεξουαλικής κακοποίησης και παρενόχλησης από ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων, διάσημων ή μη, και μέσα στο γενικότερο κλίμα μιας κλιμάκωσης, δυστυχώς, της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας στον καιρό της πανδημίας, βλέπουμε πως το φαινόμενο καταγγέλλεται πιο συχνά και κατονομάζεται ως συμπεριφορά που όχι μόνο είναι ακραία εγκληματική, αλλά επιπρόσθετα συνδέεται με και απορρέει από τον μισογυνισμό, τον σεξισμό, την πατριαρχία» υπογραμμίζει μιλώντας στο «Βήμα» η κυρία Μαρία Αποστολάκη, δικηγόρος, συντονίστρια της Νομικής Υπηρεσίας του Κέντρου Διοτίμα, μη κερδοσκοπικής, φεμινιστικής οργάνωσης για τη στήριξη και την ενδυνάμωση των γυναικών.
Αναφερόμενη στην περίοδο της πανδημίας, που ενοχοποιείται συχνά για την έξαρση της ακραίας εγκληματικότητας, εξηγεί πως πράγματι κατά την περίοδο του εγκλεισμού παρατηρήθηκε μια μεγάλη αύξηση των περιστατικών έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας. Ενδεικτικά, το πρώτο επτάμηνο του 2022 η Γραμμή SOS 15900 της Γενικής Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων δέχτηκε πάνω από 2.000 τηλεφωνήματα, καταγράφοντας ρεκόρ τους πρώτους δύο μήνες του καλοκαιριού με 708 κλήσεις. «Ομως αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει είναι πως οι γυναικοκτονίες και η έμφυλη βία γενικότερα είναι ένα φαινόμενο πιο ορατό πια. Και αυτό συμβαίνει γιατί το βλέμμα με το οποίο πλέον όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας αντιμετωπίζει το ζήτημα έχει επιτέλους αλλάξει» λέει.
Ως προς τον όρο γυναικοκτονία, εξηγεί πως οφείλουμε έτσι να ονομάζουμε τις δολοφονίες γυναικών για λόγους που σχετίζονται με το φύλο τους για να τις διαχωρίζουμε από τις «κοινές» ανθρωποκτονίες. Μετρώντας στην Ελλάδα περίπου 2 γυναικοκτονίες τον μήνα – χωρίς να καταμετρώνται τα εγκλήματα που έγιναν εκτός οικογενειακού/συντροφικού πλαισίου – η πεποίθηση ότι δεν μας αφορά, ότι είναι κάτι που δεν θα συμβεί στο δικό μας περιβάλλον είναι απατηλή.
Μύθοι και στερεότυπα
Τι στρώνει όμως το έδαφος στην έμφυλη βία; «Διακρίνουμε στην ελληνική κοινωνία βαθιά εμπεδωμένες πατριαρχικές σχέσεις εξουσίας και σεξιστικές αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες οι γυναίκες είναι υποτελείς των ανδρών» απαντά η κυρία Αποστολάκη. «Επίσης, μεγάλο κομμάτι των μέσων μαζικής ενημέρωσης αναπαράγει σεξιστικά στερεότυπα που συσχετίζουν την ανδρική ταυτότητα και την αρρενωπότητα με τη βία, την κυριαρχία, την ανεξαρτησία, την εξουσία, ενώ οι γυναίκες παρουσιαζόμαστε ως συναισθηματικές, ευάλωτες και ευαίσθητες, γίνεται δηλαδή η αναπαραγωγή μιας σειράς στερεοτύπων και μύθων».
Ξεκαθαρίζει δε πως «μια γυναικοκτονία δεν είναι ένας κεραυνός εν αιθρία, αλλά η κλιμάκωση μιας συνεχόμενης και συστηματικής άσκησης βίας, η οποία μπορεί να ξεκινήσει από την ψυχολογική βία και να καταλήξει στη σωματική κακοποίηση και θα πρέπει να είμαστε πολύ ευαισθητοποιημένοι/-ες με συμπεριφορές που υποκρύπτουν υποτίμηση, καταπίεση, ή τάσεις ασφυκτικού ελέγχου».
Ανάκτηση εμπιστοσύνης
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ανάκτηση της εμπιστοσύνης προς τον άνθρωπο, την κοινωνία, τις αρχές είναι ένα μεγάλο και δύσκολο στοίχημα. «Είναι γνωστό πως πολλές επιζώσες έμφυλης βίας έχουν αντιμετωπίσει επιφυλακτικότητα, έλλειψη κατανόησης και αποθάρρυνση κατά την απεύθυνσή τους στις Αρχές, αστυνομικές και όχι μόνο» σημειώνει η κυρία Αποστολάκη, συνδέοντας αυτό το «κενό» με την έλλειψη ειδικών γνώσεων, αλλά και την αναπαραγωγή έμφυλων στερεοτύπων που φτάνουν ως και τη δευτερογενή θυματοποίηση. Στάσεις και συμπεριφορές που δημιουργούν επιφυλακτικότητα και υπονομεύουν την ισότιμη δυνατότητα όλων των θυμάτων βίας να διεκδικήσουν τα νόμιμα δικαιώματά τους. Προκειμένου αυτό να αλλάξει χρειάζεται, όπως επισημαίνει, ειδική εκπαίδευση και ενίσχυση των στελεχών της αστυνομίας, σύσταση ανεξάρτητων μηχανισμών αναφοράς για έλεγχο τυχόν αυθαιρεσιών κατά την άσκηση των καθηκόντων τους, ενίσχυση των υποστελεχομένων ιατροδικαστικών υπηρεσιών, ώστε να εξασφαλίζεται οπωσδήποτε η άμεση και έγκυρη λήψη όλων των αναγκαίων αποδεικτικών στοιχείων.
«Και βέβαια ενίσχυση του συστήματος προστασίας των θυμάτων, το οποίο φαίνεται μάλλον ανεπαρκές στο να ανταποκριθεί στο μέγεθος του προβλήματος αυτή τη στιγμή. Πρέπει να διευρυνθούν οι χρηματοδοτήσεις για παροχή δωρεάν νομικής βοήθειας, ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και αξιοπρεπούς δωρεάν στέγασης στα θύματα έμφυλης βίας» συμπληρώνει μέσα από την εμπειρία του Κέντρου Διοτίμα που παρέχει μέσω εξειδικευμένης ομάδας επαγγελματιών δωρεάν ψυχοκοινωνική υποστήριξη, συμβουλευτική και νομική βοήθεια σε γυναίκες που έχουν υποστεί έμφυλη βία και έχουν περιορισμένο εισόδημα.
