Από τη φιλολογία στον πολιτισμό

^«Είχα ένα όνειρο…». Με αυτή τη φράση, μια αναγνωρίσιμη παραπομπή στην ιστορική ομιλία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ τον Αύγουστο του 1963 στην Ουάσιγκτον, χαιρέτισε η Τατιάνα Μαρκάκη, πρόεδρος του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ, την εγκατάσταση της νεοελληνίστριας Μαρίας Μπολέτση στη νεοσύστατη έδρα Νεοελληνικών Σπουδών «Μαριλένα Λασκαρίδη» στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Αμστερνταμ το βράδυ της περασμένης Παρασκευής 21 Σεπτεμβρίου. Ακτιβιστές σαν τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ καλούνται να γίνουν στην εποχή μας οι νεοελληνιστές του εξωτερικού προκειμένου να διατηρήσουν τις Νεοελληνικές Σπουδές στα ξένα πανεπιστήμια.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, μια ιστορική έδρα, η έδρα Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας, που λειτουργούσε ως ανεξάρτητη έδρα στο ολλανδικό πανεπιστήμιο από το 1962, με πρώτο καθηγητή τον καβαφιστή Τζέραλντ Μπλάνκεν, είχε καταργηθεί στα τέλη του 2007, όταν αποχώρησε ο τελευταίος της κάτοχος Μαρκ Λάουξτερμαν.

Με είκοσι πέντε φοιτητές στον προπτυχιακό του κύκλο σήμερα – μείωση κατά 50% την τελευταία δεκαετία -, το Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Αμστερνταμ αντιμετώπισε τα οικεία προβλήματα όλων των Τμημάτων Φιλολογίας – και δεν εννοούμε μόνο της ελληνικής: συρρίκνωση του ενδιαφέροντος, των εσόδων, της χρηματοδότησης, αδυναμία επιβίωσης. «Κάναμε μια μεγάλη στροφή στο πρόγραμμα σπουδών, αφήσαμε την αμιγώς φιλολογική κατεύθυνση και πήραμε κατεύθυνση πολιτισμική – ιστορική, και γι’ αυτό και σωθήκαμε» σχολίασε στο «Βήμα» η Τατιάνα Μαρκάκη. Από αυτή τη νέα κατεύθυνση προέκυψε και το προφίλ του ερευνητή που αναζητούσε η Ολλανδική Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών για τη νέα έδρα που κατάφερε, με τη συγχρηματοδότηση του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, να ιδρύσει, μια έδρα που αποτελεί μεγάλη επιτυχία για τις νεοελληνικές σπουδές, υπογράμμισε η Τατιάνα Μαρκάκη, «αν σκεφτεί κανείς ότι η γαλλική, η ιταλική και η αραβική λογοτεχνία δεν έχουν πρωτοβάθμιο καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ».

Κατά το τελετουργικό της εγκατάστασής της, στο κατάμεστο αμφιθέατρο του πανεπιστημίου, στην ατμοσφαιρική πρώην Λουθηρανική Εκκλησία, με το φως των πολυελαίων να τυλίγει σε αστραφτερή αχλύ τις επιβλητικές τηβέννους της μαυροφορεμένης πομπής των ολλανδών ακαδημαϊκών, μόνο υπερηφάνεια μπορούσε να αισθανθεί κανείς για την αίσια κατάληξη αυτού του αγώνα.

Στην εναρκτήρια ομιλία της με τίτλο «Η μελλοντικότητα του παρελθόντος: Για την Ελλάδα πέρα από την κρίση», η Μαρία Μπολέτση οδήγησε το ακροατήριο σε ένα ταξίδι στον ελληνικό πολιτισμό που περνούσε από τα γκραφίτι στους δρόμους της Αθήνας της κρίσης, την ταινία «Στρέλλα» του Πάνου Κούτρα και τη συλλογή διηγημάτων «Κάτι θα γίνει, θα δεις» του Χρήστου Οικονόμου, το «λογοτεχνικό έμβλημα της ελληνικής κρίσης», για να καταλήξει στην ποίηση του Καβάφη, δίνοντας το στίγμα των ποικίλων ερευνητικών ενδιαφερόντων της που καλύπτουν όλο το πεδίο του ελληνικού πολιτισμού.

Με ερευνητικά και διδακτικά καθήκοντα κυρίως στην επίβλεψη μεταπτυχιακών και διδακτορικών φοιτητών και συμμετοχή σε διατμηματικά προγράμματα Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ, η κάτοχος της νέας έδρας βασικό στόχο έχει, όπως εξήγησε μιλώντας στο «Βήμα», «να αποτελέσει το τμήμα μας ενεργό κομμάτι ενός δυναμικού δικτύου ερευνητών στον χώρο των Νεοελληνικών Σπουδών αλλά και σε άλλους χώρους. Παρότι πολλά Τμήματα Νεοελληνικών Σπουδών στο εξωτερικό συρρικνώνονται, την ίδια στιγμή παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια μια νέα «ενέργεια» στον χώρο αυτόν που με κάνει αρκετά αισιόδοξη για το μέλλον. Τα «νησιά» Νεοελληνικών Σπουδών στο εξωτερικό καλούνται να διαμορφώσουν ένα «αρχιπέλαγος», ένα ισχυρό δίκτυο μέσα από νέες πλατφόρμες και συνεργασίες, πράγμα που έχει ήδη αρχίσει να συμβαίνει σε κάποιον βαθμό. Μέσα από τα τμήματα αυτά του εξωτερικού η Ελλάδα και ο ελληνικός πολιτισμός μπορούν να ενταχθούν σε ευρύτερες συζητήσεις και σύγχρονους προβληματισμούς. Λόγου χάριν, τι κάνει τη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή στη Ελλάδα – τον κινηματογράφο, την ποίηση, την τέχνη του δρόμου – ελκυστική σ’ ένα διεθνές κοινό; Για να παραφράσω σύνθημα της Documenta 14, τι μπορούμε να μάθουμε στο εξωτερικό από την Ελλάδα σήμερα, πέρα από τα κλισέ και τα στερεότυπα που αναζωπυρώθηκαν τα χρόνια της κρίσης; Πώς μπορεί να γίνει η χώρα όχι μόνο αντικείμενο μελέτης, αλλά υποκείμενο στην παραγωγή γνώσης και προσεγγίσεων με παραδειγματική σημασία για άλλες περιοχές στον κόσμο; Και φυσικά και το αντίστροφο, πώς μπορούμε δηλαδή να νοηματοδοτήσουμε καλλιτεχνικές, πολιτικές, κοινωνικές τάσεις στην Ελλάδα εντάσσοντάς τες σε ευρύτερα θεωρητικά πλαίσια, συστημικές τάσεις και φαινόμενα και συγκρίνοντάς τες με ανάλογες τάσεις σε άλλα μέρη της Ευρώπης, της Μεσογείου και του κόσμου; Ποιες εναλλακτικές προοπτικές, αφηγήσεις, τρόποι έκφρασης και αντίληψης του παρελθόντος αναπτύσσονται στην Ελλάδα και πώς συνδέονται με ανάλογες τάσεις εκτός Ελλάδας;».

Σχολιάζοντας αυτή τη διεύρυνση του πεδίου των Νεοελληνικών Σπουδών, τόνισε ωστόσο ότι «πρέπει να αποφύγουμε το ρίσκο των γενικευτικών και εκλεκτικών προσεγγίσεων. Η προσοχή στις λεπτομέρειες και στις ιδιαιτερότητες κάθε αντικειμένου και πλαισίου που προσεγγίζουμε – αυτό που ονομάζουμε «εκ του σύνεγγυς ανάγνωση» – πρέπει να κατέχει κεντρική θέση σε κάθε ερευνητικό εγχείρημα. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε τα εργαλεία που μπορεί να μας προσφέρει ένας συνδυασμός της θεωρίας της λογοτεχνίας και του πολιτισμού με φιλολογικές δεξιότητες στη μελέτη κειμένων και αντικειμένων του παρελθόντος».

Στο Πανεπιστήμιο όπου ο Μπλάνκεν είχε ιδρύσει το γόνιμο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Αμστερνταμ, όπου δίδαξαν ο Βιμ Μπάκερ και ο Αρνολντ Φαν Χέμερτ, δυο δραστήριοι νεοελληνιστές και εκδότες έργων της μεταβυζαντινής και κρητικής λογοτεχνίας, υπάρχει μια από τις πιο πλούσιες βιβλιοθήκες Νεοελληνικών Σπουδών και Βυζαντινολογίας στη Δυτική Ευρώπη. «Είναι σημαντικό αυτός ο πλούτος να αξιοποιηθεί ερευνητικά και ελπίζω η έδρα να λειτουργήσει ως πόλος έλξης φοιτητών και ερευνητών σε διδακτορικό και μεταδιδακτορικό επίπεδο» προσθέτει η Μαρία Μπολέτση.

Ηδη στα εγκαίνια της έδρας ο γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Λασκαρίδη, Κωνσταντίνος Μαζαράκης Αινιάν, ανακοίνωσε τη χορήγηση μίας ή δύο υποτροφιών τον χρόνο για επισκέπτες ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Αμστερνταμ στο πεδίο των Νεοελληνικών Σπουδών. Για τα επόμενα πέντε χρόνια το Ιδρυμα θα χρηματοδοτεί το 65% των εξόδων της έδρας.

«Είναι τιμή μου που αναλαμβάνω μια έδρα που φέρει το όνομα της εκλιπούσας Μαριλένας Λασκαρίδη, συνιδρύτριας και πρώην αντιπροέδρου του Ιδρύματος Λασκαρίδη» κατέληξε η Μαρία Μπολέτση στην ομιλία της, υπογραμμίζοντας ότι «είναι η μόνη έδρα Νεοελληνικών Σπουδών στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ που έχει το όνομα γυναίκας». Το γεγονός δεν είναι άμοιρο σημασίας. Ενας νέος άνεμος φυσάει τα πανιά των Νεοελληνικών Σπουδών στον κόσμο.