«Αν ζούσε ο Μάνος, δεν θα σιωπούσε»

Το σούρουπο είχε πλέον πέσει για τα καλά όταν η κουβέντα μας με τον Γιώργο Χατζιδάκι έφτανε στο τέλος της. Η «επίσημη» καταγραφή της είχε ολοκληρωθεί νωρίτερα αλλά συνεχίστηκε για αρκετή ώρα με ιστορίες για τον Μάνο, τον «σχεδόν ιδανικό πατέρα» όπως τον χαρακτηρίζει ο ίδιος, που ήταν η μια πιο συναρπαστική από την άλλη. Κάποια στιγμή αφήσαμε το κομψό, άνετο δωμάτιο που μας φιλοξενούσε για να περάσουμε σε ένα άλλο, μικρότερο, τον χώρο εργασίας του συνθέτη. Στα αριστερά το πιάνο του, δεξιά το γραφείο, στους τοίχους πίνακες του Μόραλη και του Εγγονόπουλου αλλά και φωτογραφίες των φίλων του: της Παξινού, του Καζάλς, του Στοκχάουζεν, μια αφίσα της Σκάλας του Μιλάνου που ανήγγελλε τον «Διόνυσο» του Μορίς Μπεζάρ σε μουσική Βάγκνερ και Χατζιδάκι και κοστούμια Βερσάτσε…

Η συνάντησή μας με τον Γιώργο Χατζιδάκι σε ένα διαμέρισμα στο κέντρο της Αθήνας, τον έναν από τους δύο χώρους όπου φυλάσσεται το αρχείο του συνθέτη, έγινε με αφορμή τον τριετή κύκλο που αφιερώνει η Εθνική Λυρική Σκηνή στον Μάνο, ο οποίος άρχισε πέρυσι και θα ολοκληρωθεί την επόμενη καλλιτεχνική περίοδο περιλαμβάνοντας γνωστά, άγνωστα αλλά και ανέκδοτα έργα του. Η αρχή για την εφετινή σεζόν θα γίνει με δύο εμβληματικούς τίτλους: «Το Χαμόγελο της Τζοκόντας» και τον «Μεγάλο Ερωτικό», που θα παρουσιαστούν στις 28, 29 και 30 Σεπτεμβρίου στην κεντρική σκηνή της Λυρικής στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Θα ακολουθήσουν οι κινηματογραφικές σουίτες «The Martlet’s Tale» και «Sweet Movie» (1, 2.3.2019), ενώ στην Εναλλακτική Σκηνή θα παρουσιαστεί μια φιλόδοξη διασκευή του «Μεγάλου Ερωτικού» για μπαρόκ σύνολο (6, 7.12.2018), καθώς και οι κύκλοι τραγουδιών «Κοινός βίος», «Παίδες επί Κολωνώ», «Τα τραγούδια της αμαρτίας» (6, 19, 20, 21.2.2019). Παράλληλα, στις 23.10.2018, ημέρα γενεθλίων του συνθέτη, θα παρουσιαστεί το αφιέρωμα «Χρόνια Πολλά, κύριε Χατζιδάκι» σε όλους τους χώρους της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο ΚΠΙΣΝ.

Πρόκειται για αφιέρωμα το οποίο στην πραγματικότητα δεν είναι αφιέρωμα, όπως λέει ο γιος του συνθέτη. «Ο Μάνος αντιπαθούσε τα αφιερώματα γιατί συνδέονται με μια ανάμνηση η οποία είναι κενό γράμμα, δεν έχει περιεχόμενο. Είναι απλώς μια στιγμιαία αναφορά σε κάτι που έχει συμβεί και δεν υπάρχει σήμερα» εξηγεί ο Γιώργος Χατζιδάκις. «Η μνήμη είναι αυτή που έχει περιεχόμενο… Αυτό που κάνουμε εν προκειμένω είναι μια παρουσίαση ενός μέρους του έργου του πατέρα μου. Η ιδέα ανήκει στον καλλιτεχνικό διευθυντή της ΕΛΣ, τον χαρισματικό Γιώργο Κουμεντάκη, ο οποίος θέλησε να παρουσιαστούν μια σειρά από έργα του Μάνου σε διάστημα τριών ετών κι εγώ το δέχθηκα».

Αποκαλύπτει πως ο κύκλος δομήθηκε με βάση την αισθητική και τη γεωμετρία του ίδιου του Μάνου Χατζιδάκι. «Παρουσιάζονται έργα που εκτιμούσε και όχι εργασίες που δεν εκτιμούσε» σχολιάζει. Στη δεύτερη κατηγορία κατατάσσει τη μουσική για τον ελληνικό κινηματογράφο, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, όπως χαρακτηριστικά λέει. Σε αυτή την περίπτωση ο στόχος δεν ήταν καλλιτεχνικός, στάθηκε απλώς ένα μέσο βιοπορισμού. «Τώρα παρουσιάζουμε έργα του από το θέατρο, κύκλους τραγουδιών, ίσως παρουσιάσουμε και μπαλέτο – το σκεπτόμαστε -, έχουμε συμπεριλάβει ανέκδοτους κύκλους, και μάλιστα σε έναν χώρο όπου πριν από μερικά χρόνια κάτι τέτοιο ήταν απαγορευμένο… Ωστόσο, τα στεγανά του παρελθόντος σύμφωνα με τα οποία στους χώρους που είναι προορισμένοι για όπερα ή συμφωνική μουσική δεν μπορεί να υπάρξει τίποτα άλλο είναι παλιές αντιλήψεις. Ολα συμβαίνουν κανονικά. Ο χώρος είναι υψηλών προδιαγραφών, συνάδει απόλυτα με το περιεχόμενο».

Πώς σχολιάζει την πρόθεση της Λυρικής να φέρει το έργο του Μάνου Χατζιδάκι στο σήμερα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο ενημερωτικό υλικό; Τη διασκευή, για παράδειγμα, του «Μεγάλου Ερωτικού» για μπαρόκ σύνολο που θα δούμε αργότερα στη σεζόν πώς την αντιμετωπίζει; «Είναι μια ενδιαφέρουσα ιδέα. Ο «Μεγάλος Ερωτικός» είναι απόλυτο έργο. Ο ίδιος ο συνθέτης είχε απαγορεύσει την όποια διαφορετική ενορχήστρωση ή αντιμετώπιση. Ωστόσο, περιέχει πράγματι ένα μπαρόκ στοιχείο και με αυτή την έννοια έχει ενδιαφέρον να ακούσουμε το αποτέλεσμα. Εάν ένα έργο είναι ιδιοφυές, είναι άχρονο, λειτουργεί κάθε φορά στον παρόντα χρόνο. Ομως, υπάρχει μια παρεξήγηση γενικότερα με το θέμα της τέχνης. Τι είναι σύγχρονο και τι παρελθόν; Ο Καβάφης είναι παρελθόν; Χρειάζεται να κάνουμε κάτι για να έρθει στο σήμερα; Οσο πιο σημαντικό και υπαρξιακό είναι ένα έργο, τόσο η σχέση του με τον χρόνο είναι διαρκής. Εάν, αντιθέτως, είναι επιφανειακή και κολακεύει επιφανειακές, αντιστοίχως, ανάγκες, τότε είναι καταδικασμένο να ξεχαστεί».

Καθώς ο κύκλος περιλαμβάνει και ανέκδοτα έργα, σε τι βαθμό, αλήθεια, είναι ακόμη άγνωστος ο Μάνος Χατζιδάκις; «Σε πολύ μεγάλο ποσοστό» απαντά ο γιος του. «Μπορώ να πω πως ένα 40% του έργου του είναι ανέκδοτο. Τον ίδιο δεν τον ενδιέφερε να το εκδώσει. Υπάρχει πολύ υλικό προς έκδοση: έργα του για το θέατρο, για τον κινηματογράφο, αυτοσχεδιασμοί για πιάνο… Συνεχώς βρίσκουμε πράγματα. Το σημαντικό είναι ότι το αρχείο έχει ελεγχθεί και είναι προστατευμένο». Ωστόσο, δεν κρύβει πως κάνει σκέψεις για τη μελλοντική, ευρύτερη αξιοποίησή του. Λέει πως εάν διαπιστώσει ότι υπάρχει η δυνατότητα να αξιοποιηθεί και να συντηρηθεί περαιτέρω στην Ελλάδα, τότε αυτό θα συμβεί και ο ίδιος θα το ήθελε. Εάν δεν υπάρξει όμως αυτή η συνθήκη, τότε το υλικό θα φύγει από τη χώρα…

Με δεδομένο το εύρος της δραστηριότητάς του, υπήρχε άραγε κάποιο είδος μουσικής με το οποίο ταυτιζόταν τελικά ο Χατζιδάκις; Εκτιμούσε ό,τι περιείχε ταλέντο και αξία. «Η μουσική του παιδεία ήταν κλασική» εξηγεί. «Ωστόσο, δεν ήταν περιχαρακωμένος. Σε οτιδήποτε διέκρινε αξία, συνδεόταν μαζί του. Τον ενδιέφερε βεβαίως ιδιαίτερα η φόρμα του τραγουδιού. Θεωρούσε ότι μπορούσε να συμπυκνώσει ένα ολοκληρωμένο νόημα».

Καθώς συζητάμε για τη σχέση του Μάνου με την κλασική μουσική, πώς σχολιάζει ο Γιώργος Χατζιδάκις το γεγονός ότι η Ορχήστρα των Χρωμάτων, δημιούργημα του συνθέτη, δεν βρίσκεται σε λειτουργία σήμερα; Τον στενοχωρεί αυτή η εξέλιξη; «Οχι, δεν με πίκρανε αυτό» απαντά. «Γνώριζα ότι μετά τον θάνατο του Μάνου η Ορχήστρα θα έφθινε. Θα γινόταν βέβαια αρχικά μια έκρηξη που θα τον ταύτιζε μαζί της, όπως και συνέβη. Γραφόταν ότι σχεδόν πέθανε για τα Χρώματα, ότι η Ορχήστρα ήταν στόχος ζωής για αυτόν. Η αποθέωση, ο επίλογος. Καμία σχέση με όλα αυτά. Στην πραγματικότητα διά μέσου της Ορχήστρας σπούδαζε ο ίδιος μουσική. Μάλιστα, μου είχε πει μια φορά το εξής: «Ολοι, ή τουλάχιστον οι περισσότεροι, θεωρούν ότι έφτιαξα μια ορχήστρα συμφωνική για λόγους σνομπισμού ή για να δείξω ότι περιέχω και κάτι άλλο. Σχεδόν κανείς δεν κατάλαβε ότι δημιούργησα μια ορχήστρα για να σπουδάζω μουσική. Το ότι τυχαίνει να σας ενδιαφέρει είναι απλώς ευχάριστο».

 Ο Γιώργος Χατζιδάκις λέει πως ο πατέρας του δεν ήθελε να δημιουργήσει μία ακόμα συμφωνική ορχήστρα, αλλά ένα γεγονός μουσικό, μια συνθήκη στο πλαίσιο της οποίας θα μπορούσε να συμβεί κάτι ενδιαφέρον. «Από την ώρα που έφυγε όμως από τη ζωή, δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί το όραμά του. Σε έναν βαθμό ήταν φιλότιμη η προσπάθεια των ανθρώπων να συνεχίσουν, αλλά κάπου χάθηκαν. Και βέβαια, πώς θα μπορούσε να υπάρξει μια ιδιωτική συμφωνική ορχήστρα; Ούτε τις προδιαγραφές έχουμε ούτε την αναγκαία υποδομή για να υποστηριχθεί ένα τέτοιο εγχείρημα. Στην Ελλάδα θεωρούμε ότι η μουσική είναι κατά κανόνα εκτόνωση, διασκέδαση. Αυτό δεν είναι παρά ημιμάθεια. Μια περιοχή της μουσικής έχει ασφαλώς να κάνει και με την εκτόνωση αλλά δεν είναι ο κανόνας. Εδώ που βασιλεύει η ημιμάθεια όλα τα παρερμηνεύουμε».

Στη συζήτηση τίθεται το θέμα της διαχείρισης της κληρονομιάς του Μάνου Χατζιδάκι. Είναι αυτό ένα βαρύ φορτίο για τον ίδιο; Απαντά πως είναι ευθύνη και χαρά, γιατί πρόκειται για πεδίο προνομιακό, όπως το χαρακτηρίζει. Τη λέξη βάρος την αρνείται. Οταν αγαπάς κάτι, λέει, δεν σε βαραίνει. Σχολιάζοντας τη σχέση με τον πατέρα του λέει πως ήταν ανάλογη με αυτήν που έχει κάθε άνθρωπος με την οικογένειά του. Τόσο αυτονόητη, ώστε δεν χρειάζεται να περιγραφεί. Ο Μάνος δεν ήθελε να πάρει ο γιος του κάτι απ’ αυτόν. Επιθυμούσε να ανακαλύψει ο ίδιος τον εαυτό του και να μην τον δεσμεύει η παρουσία του πατέρα του. Να μην τον αναστέλλει…

Καθώς ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν γνωστός για το θάρρος της γνώμης του, ο γιος του εκτιμά πως σε μια εποχή σαν τη σημερινή θα παρενέβαινε ή θα επέλεγε τη σιωπή; «Προφανώς θα παρενέβαινε. Τον ενδιέφερε να είναι χρήσιμος πολίτης. Αν ζούσε στον παρόντα χρόνο, θα παρενέβαινε προκειμένου να στηλιτεύσει όλα τα παρακμιακά στοιχεία που δεσμεύουν τους ανθρώπους. Θεωρώ πως θα τον ενοχλούσε και σήμερα ό,τι τον ενοχλούσε και τότε. Η ανοησία, το ψυχικό έλλειμμα, η απαίδευτη εξουσία, η εκμετάλλευση των αδυνάτων, η αναισθησία… όλα αυτά που καταστρέφουν τους ανθρώπους, τους αλλοιώνουν. Το πρόσωπο του τέρατος».

Το «Χαμόγελο της Τζοκόντας» και ο «Μεγάλος Ερωτικός» του Μάνου Χατζιδάκι θα παρουσιαστούν στις 28,29,30 Σεπτεμβρίου στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ. Μουσική διεύθυνση: Λουκάς Καρυτινός, καλλιτεχνική επιμέλεια: Γιώργος Χατζιδάκις. Τον «Μεγάλο Ερωτικό» ερμηνεύουν ο Αλκίνοος Ιωαννίδης και η Δήμητρα Σελεμίδου.