Ο Αγγελής, ο Μανουήλ, ο Γεώργιος και ο Νικόλαος. Οι Τέσσερες Νεομάρτυρες από τις Μέλαμπες του Ρεθύμνου που αποκεφαλίστηκαν στη Μεγάλη Πόρτα του Ρεθύμνου το 1824, όταν αρνήθηκαν να δηλώσουν πίστη στο Ισλάμ. Από κοντά ο Βρακοφόρος Αγιος Μανώλης των Σφακίων με το μαχαίρι περασμένο στο ζωνάρι του ή με την κατσούνα στο χέρι ή και ο Αγιος Γεώργιος ο εξ Ιωαννίνων με τη φουστανέλα του, γνωστός άλλωστε και ως «Φουστανελάς».
Αγιοι με κρητικά σαρίκια και στιβάνια, αγίες με ζιπόνια και σάρτζες, αλλά και με ποντιακές φορεσιές ή μικρασιατικές βράκες, άνθρωποι καθημερινοί, βοσκοί και γεωργοί, μικροέμποροι ή ναυτικοί που έκαναν την υπέρβαση και θυσιάστηκαν για την πίστη τους και αποτέλεσαν οδηγό για τους απλούς χριστιανούς με τους οποίους μοιράζονταν περισσότερα απ’ ό,τι οι παλιότεροι άγιοι. Είναι νεομάρτυρες, υπέστησαν δηλαδή βασανιστικό θάνατο από την Τουρκοκρατία και μετά και είναι μερικοί μόνο από τους «Αγίους Βρακοφόρους και Φουστανελάδες. Εικονογραφία Νεομαρτύρων από την Κρήτη και άλλες περιοχές» που παρουσιάζονται για πρώτη φορά σε μια πρωτότυπη έκθεση στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών» της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης στο κέντρο του Ηρακλείου, σε επιμέλεια της αρχαιολόγου και επιμελήτριας του μουσείου Εφης Ψιλάκη.
Η εξέλιξη της εικονογραφίας των νεομαρτύρων
Πρόκειται για μια έκθεση που πραγματοποιείται στο πλαίσιο του 2ου Φεστιβάλ Κρήτης με τη συνδρομή της Περιφέρειας Κρήτης αλλά και τη συμβολή μοναστηριών, ιερών Μητροπόλεων, όπως και ιδιωτών, χάρη στους οποίους συγκεντρώθηκαν 46 συνολικά αγιογραφίες από την Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και τον Πόντο που δείχνουν την εξέλιξη της εικονογραφίας των νεομαρτύρων από τη μετεπαναστατική Ελλάδα (από το 1830) μέχρι σήμερα. Είναι αφιερωμένη στον πρόσφατα εκλεγμένο Αρχιεπίσκοπο Κρήτης Ευγένιο, ο οποίος και την εγκαινίασε στις 22 Οκτωβρίου.
Η απεικόνιση των νεομαρτύρων με τοπικές ενδυμασίες ξεκίνησε από τις περιοχές που δεν είχαν απελευθερωθεί με την Επανάσταση του ’21, την Κρήτη και την Ηπειρο, και απλώθηκε σε όλη την Ελλάδα. Ηταν τότε που αυτοδίδακτοι λαϊκοί καλλιτέχνες ξεκινούν να απεικονίζουν τις μορφές των ανθρώπων που μαρτυρούσαν για την πίστη τους με τις καθημερινές φορεσιές τους. «Τον άρχοντα του τόπου σου, τον άγιο του χωριού σου» όπως λέει μια κρητική παροιμία και οι τοπικές κοινωνίες ήθελαν και θέλουν να αναγνωρίζουν εαυτούς στις εικόνες. Γιατί άγιος ήταν πλέον εκείνος «που είχε τις ίδιες αγωνίες, την ίδια πίστη, εκείνος που ντυνόταν με την ίδια φορεσιά», όπως σημειώνει η Εφη Ψιλάκη στον κατάλογο της έκθεσης.
Βέβαια δεν έσπευσαν όλοι οι ζωγράφοι να απεικονίσουν τους νεομάρτυρες με τοπικές ενδυμασίες, πολλοί εξακολούθησαν να τους ζωγραφίζουν με ρωμαϊκούς χιτώνες βάσει των καθιερωμένων εικονογραφικών τύπων, όμως μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα οι νεομάρτυρες εικονίζονταν και με τους δύο τρόπους. Πάντως, σταθμό για την εισαγωγή των νέων εικονογραφικών τύπων με τις τοπικές ενδυμασίες αποτέλεσε η απεικόνιση των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων της Κρήτης από τον Ιω. Φραγκόπουλο και του Αγίου Γεωργίου Ιωαννίνων (του Φουστανελά) από τον Χιοναδίτη λαϊκό ζωγράφο Ζήκο. Αμφότεροι αγιογράφοι εργάστηκαν τον 19ο αιώνα.
Το Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών»
Το πολύ ιδιαίτερο, περιεκτικό όσο και κομψό μουσείο είναι εξέλιξη της παλιότερης (έως το 2007) Συλλογής Εικόνων και Κειμηλίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Βρίσκεται στην πλατεία Αγίας Αικατερίνης, ακριβώς δίπλα από τον Μητροπολιτικό ναό της πόλης και τον παλιό ναό του Αγίου Μηνά, εκεί όπου φυλάσσονται ορισμένες αριστουργηματικές εικόνες του αγιογράφου του 18ου αιώνα Γεωργίου Καστροφύλακα. Το χριστιανικό αυτό μουσείο βρίσκεται στον παλαιό ναό Αγίας Αικατερίνης που χτίστηκε ήδη από τον 13ο αιώνα αλλά πήρε τη σημερινή του μορφή τον 16ο αιώνα, ενώ υπήρξε καθολικό ενός μοναστηριού που υπαγόταν στην Αγία Αικατερίνη του Σινά. Σήμερα είναι πράγματι ένα «κύτταρο πολιτισμού» καθώς αναδεικνύει ζωγραφικά έργα της Κρητικής Τέχνης και της Κρητικής Σχολής Αγιογραφίας, μέσα από τις οποίες αναδείχθηκε ένας Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και ένας Μιχαήλ Δαμασκηνός – για να μην ξεχνιόμαστε. Ακόμα και όσοι δεν αγαπούν τη βυζαντινή τέχνη δύσκολα δεν θα συγκινηθούν από τα έργα του Αγγελου Ακοτάντου (1400-1450), του ζωγράφου που χαρακτηρίστηκε ως ο Θεοτοκόπουλος του 15ου αιώνα. Ή βεβαίως από τα δείγματα δουλειάς του συγκλονιστικού Δαμασκηνού που έζησε τον 16ο αιώνα και ακροβατούσε με χάρη ανάμεσα στη βυζαντινή παράδοση και στη δυτικότροπη ζωγραφική, όπως φανερώνουν οι έξι εικόνες από την ιστορική Μονή Βροντησίου, με πιο γνωστή (αν όχι και κορυφαία) την περίφημη «Προσκύνηση των μάγων» (1585-1591). Τη συλλογή του μουσείου συμπληρώνουν και νεότερες εικόνες αλλά και παλαίτυπα, ξυλόγλυπτα, λιθανάγλυφα και διακοσμημένα χειρόγραφα. Αξίζει η επίσκεψη σε αυτό το μουσείο και βεβαίως σε αυτή την πόλη, η οποία – όπως ανέφερε η Εφη Ψιλάκη – σε άλλες εποχές «ζούσε από την τέχνη» καθώς πάνω από 150 ζωγράφοι υπήρχαν εκεί τον 16ο αιώνα. Ανατρέχοντας στο παρελθόν θα μπορούσε να πάρει ένα παράδειγμα για τη σημασία των τεχνών και δη των εικαστικών στην ανάπτυξη της πολιτιστικής ταυτότητας της πόλης.
«Αγιοι Βρακοφόροι και Φουστανελάδες. Εικονογραφία Νεομαρτύρων από την Κρήτη και άλλες περιοχές» στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών» της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης, ως τις 31/12.
